3. Υπονοήματα που δημιουργούνται από κατάφωρη παραβίαση των αξιωμάτων

Όταν τα αξιώματα τηρούνται, τότε γενικά δεν υπάρχουν υπονοήματα. Αντίθετα, η προσδοκία μας για την τήρηση της αρχής της συνεργασίας και των αξιωμάτων είναι τόσο ισχυρή ώστε η παραβίασή της δημιουργεί υπονοήματα.

Η πιο συνηθισμένη αιτία δημιουργίας

υπονοημάτων είναι ότι παραβιάζεται εμφανώς, ή κατάφωρα όπως λέγεται, ένα από τα τέσσερα αξιώματα της αρχής της συνεργασίας . Ο Grice διακρίνει διάφορες κατηγορίες παραβίασης των αξιωμάτων. Αλλά η κατάφωρη παραβίαση είναι το σημαντικότερο είδος, διότι οι ομιλητές/τριες εκμεταλλεύονται τα αξιώματα για να δημιουργήσουν υπονοήματα.

Η κατάφωρη παραβίαση των αξιωμάτων αφορά περιπτώσεις όπου ο/η ομιλητής/τρια, χωρίς να θέλει να παραπλανήσει τον/την ακροατή/τρια ή να μην είναι συνεργάσιμος/η, παραβιάζει ένα αξίωμα οδηγώντας το συνομιλητή του να ψάξει για ένα υπονόημα. Αυτό συμβαίνει επειδή εκμεταλλεύεται ένα αξίωμα σκόπιμα για να υπονοήσει έμμεσα κάτι χωρίς να το δηλώσει ρητά. Στη συνέχεια θα εξετάσουμε παραδείγματα κατάφωρων παραβιάσεων που εκμεταλλεύονται το κάθε αξίωμα.

α. Κατάφωρη παραβίαση του αξιώματος της ποσότητας

Κατάφωρη παραβίαση του αξιώματος της ποσότητας έχουμε όταν δίνονται λιγότερες ή περισσότερες πληροφορίες από όσες χρειάζεται

. Παρατηρήστε το παράδειγμα (3):

(3) Α: Έμαθα ότι χτες φάγατε καλά και διασκεδάσατε πολύ.

Β: Ναι, το φαγητό ήταν πολύ καλό.

Στο (3), η Β απαντά μόνο εν μέρει στην Α, χωρίς να αναφερθεί στη διασκέδαση. Αυτό δημιουργεί το υπονόημα ότι η Β δεν διασκέδασε πολύ ή ότι δεν θα χαρακτήριζε τη βραδιά συνολικά διασκεδαστική. Αυτό επιτυγχάνεται έμμεσα (αλλά και με λεπτότητα).

β. Κατάφωρη παραβίαση του αξιώματος της ποιότητας

Ένας ομιλητής μπορεί να εκμεταλλευτεί το αξίωμα της ποιότητας λέγοντας κάτι που είναι προφανώς αναληθές ή κάτι για το οποίο δεν έχει επαρκή στοιχεία

. Κάτι τέτοιο βλέπουμε στο (4):

(4) Μετά από ένα πλούσιο τραπέζι, ένας από την παρέα σχολιάζει.

Πάλι νηστικοί μείναμε απόψε!

Ο ομιλητής στο (4) δεν έχει διάθεση να παραπλανήσει την παρέα του αλλά κάνει ένα ειρωνικό σχόλιο. Το υπονόημα είναι ακριβώς το αντίθετο από αυτό που είπε, δηλαδή ότι έφαγαν υπερβολικά (και μάλλον καλά). Συχνά δίνουμε απίθανες και προφανώς ψευδείς απαντήσεις σε μια ερώτηση για χιουμοριστικούς λόγους. Έτσι ενδέχεται να απαντήσουμε στην ερώτηση Ποιος είναι; λέγοντας η Βασίλισσα του Σαβά, ο Ρομπέν των δασών, ο λήσταρχος Νταβέλης, κλπ.

γ. Κατάφωρη παραβίαση του αξιώματος της συνάφειας

Η εκμετάλλευση του αξιώματος της συνάφειας αφορά περιπτώσεις όπου η ομιλήτρια κάνει ένα σχόλιο άσχετο με το θέμα, αλλάζει ξαφνικά το θέμα της συζήτησης και γενικά δεν ανταποκρίνεται στους επικοινωνιακούς στόχους της συνομιλήτριάς της

.

(5) Η Θωμαή και η Έστερ συζητούν για το σύζυγο της πρώτης.

Ε: Τον αγαπούσες;

Θ: Ήταν ο άντρας μου.

Ε: Ναι, αλλά τον αγαπούσες;

Θ: Όλοι τον αγαπούσαν.

Στο (5), η Έστερ κάνει μια ερώτηση στη Θωμαή και εκείνη δίνει μια άσχετη απάντηση (εφόσον η συζυγική σχέση δεν αποτελεί απόδειξη αγάπης). Όταν η Έστερ την ξαναρωτά, η Θωμαή αποφεύγει και πάλι να απαντήσει με σαφήνεια –λέει κάτι που δεν απαντά ουσιαστικά την ερώτηση της Έστερ. Αυτές οι άσχετες απαντήσεις της υπονοούν επίσης ότι ενδεχομένως δεν αγαπούσε τον άντρα της αλλά είχαν συμβατική σχέση. Η Θωμαή εκμεταλλεύεται το αξίωμα της συνάφειας για να μη δηλώσει ρητά ότι δεν αγαπούσε το σύζυγό της επειδή γνωρίζει πως η Έστερ θα βγάλει αυτό το συμπέρασμα. Συχνά συμπεριφερόμαστε με αυτόν τον τρόπο όταν ένα θέμα μας φέρνει σε δύσκολη θέση.

δ. Κατάφωρη παραβίαση του αξιώματος του τρόπου

Η εκμετάλλευση του αξιώματος του τρόπου συνδέεται με την ασάφεια, την

εμμεσότητα ή την αμφισημία της έκφρασης . Είναι πολύ συνηθισμένο φαινόμενο στη λογοτεχνία αλλά και την καθημερινή συνομιλία:

(6) Α: Τι μαγείρεψες χτες;

Β: Κάτι που έμοιαζε αμυδρά με παστίτσιο.

Στο (6), ο Β εκμεταλλεύεται το αξίωμα του τρόπου για να υπονοήσει ότι το παστίτσιο του δεν ήταν επιτυχημένο (πρβ. ένα παστίτσιο χάλια).