3. Πώς και πόσο δανείζονται οι γλώσσες;

Μια γλώσσα μπορεί να δανειστεί λέξεις από μια άλλη γλώσσα ως εξωτερικό δάνειο.

Οι λέξεις πάρκινγκ (από τα αγγλικά), κρουασάν (από τα γαλλικά), γιαούρτι (από τα τουρκικά), φαμίλια (από τα ιταλικά), είναι λίγα από τα πολλά εξωτερικά δάνεια της ελληνικής.

Αλλά μπορεί επίσης να δανειστεί λέξεις εσωτερικά από μια συγκεκριμένη διάλεκτο, οι οποίες υπερισχύουν και γίνονται οι καθιερωμένοι όροι για κάτι στην κοινή γλώσσα

(π.χ. η λέξη κοπελιά που προέρχεται μάλλον από τη ροδίτικη διάλεκτο). Τα δάνεια περνάνε από τη μια γλώσσα στην άλλη κυρίως με τον προφορικό λόγο, όταν αφορούν λέξεις με τις οποίες έρχεται σε επαφή ο ευρύτερος πληθυσμός, όπως στα προηγούμενα παραδείγματα.

Υπάρχουν όμως και τα λεγόμενα λόγια δάνεια, που έρχονται από παλιότερες περιόδους της ίδιας γλώσσας ως συνειδητές επιλογές μορφωμένων ομιλητών που εν πολλοίς καθορίζουν και τη μορφή που θα έχει το δάνειο στη γλώσσα τους.

Τα δάνεια αυτά (λέξεις όπως θύρα, διάγω, διαβιώ κλπ.) διαφέρουν από τις κληρονομημένες λέξεις που αναφέραμε πριν γιατί η παρουσία τους στη γλώσσα δεν είναι συνεχής. Και διαφέρουν και από τα τυπικά εξωτερικά και εσωτερικά δάνεια, γιατί δεν μεταδίδονται με την επαφή των πληθυσμών και τον προφορικό λόγο αλλά εισάγονται (μια δεδομένη χρονική στιγμή) από ομιλητές που είχαν επαφή με τα αρχαία κείμενα και συνειδητά θέλησαν να εισάγουν (εκ νέου) κάποιες λέξεις από την αρχαία γλώσσα. Για παράδειγμα, η λέξη πόρτα (εξωτερικό δάνειο από τη λατινική) έχει αντικαταστήσει τη λέξη θύρα στην κοινή χρήση ήδη από την ελληνιστική περίοδο, η θύρα όμως επανέρχεται ως λόγιο δάνειο.

Τα εξωτερικά δάνεια μπορεί να έχουν μακριά και ενδιαφέρουσα πορεία. Καταρχάς είναι γνωστό ότι οι ευρωπαϊκές γλώσσες δημιούργησαν πολλούς επιστημονικούς (και όχι μόνο) όρους από ελληνικές και λατινικές ρίζες, προθήματα ή καταλήξεις. Τα στοιχεία αυτά μπαίνοντας σε μια γλώσσα όπως τα αγγλικά συνδυάζονται με άλλα παραγωγικά στοιχεία της γλώσσας που τα δέχεται και σχηματίζουν νέες λέξεις. Τέτοιες περιπτώσεις είναι π.χ. η ελληνική ρίζα δημ- που εμφανίζεται στην αγγλική λέξη democracy αλλά και στα democrat, democratic, democratize κ.ά., ή η κατάληξη -λογία που με τη μορφή -logy αποτελεί ένα εξαιρετικά παραγωγικό μόρφημα των αγγλικών (biology, morphology, phonology, cardiology, technology, κοκ. – και φυσικά οι περισσότερες ρίζες σε τέτοια παραδείγματα είναι και αυτές ελληνικές).

Πολλές από τις λόγιες αυτές λέξεις αυτές που αναφέρονται σε επιστημονικούς όρους περνάνε και στη νέα ελληνική, όχι όμως, όπως πιστεύουν πολλοί ομιλητές της ελληνικής, κληρονομημένες από τα αρχαία αλλά ως εξωτερικά δάνεια από τις (νεο)σχηματισμένες πλέον λέξεις της αγγλικής, γαλλικής, κλπ.

Σχετική είναι και η πορεία που ακολουθούν τα λεγόμενα αντιδάνεια. Η ελληνική (όπως και άλλες γλώσσες) δέχεται δάνειες λέξεις από μια άλλη γλώσσα που όμως είχε με τη σειρά της δανειστεί τις λέξεις αυτές από παλιότερη μορφή της ελληνικής

. Τα αντιδάνεια κάνουν επομένως τον κύκλο μέσω μιας άλλης γλώσσας, επηρεάζονται από τα φωνητικά της χαρακτηριστικά και πιθανώς αλλάζουν σημασία, και επιστρέφουν στη γλώσσα όπου ξεκίνησαν. Αντιδάνεια στην ελληνική είναι π.χ.

· η λέξη γάμπα, η οποία προέρχεται από το ιταλικό gamba που σημαίνει ‘μηρός ανθρώπου/τμήμα της κάλτσας και του παντελονιού στο ύψος της κνήμης’· αυτή προέρχεται από το λατινικό camba/gamba που σήμαινε ‘οπλή ζώου’, η οποία με τη σειρά της προέρχεται από το αρχ. ελληνικό καμπή (δωρικά καμπά) που σήμαινε ‘κάμψη/κλείδωση’·

· ή η λέξη λιμάνι, η οποία προέρχεται από το τουρκικό liman, το οποίο με τη σειρά του από το ελληνιστικό λιμένιον που ήταν υποκοριστικό του αρχαίου λιμήν.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι ακόμα και γλώσσες που σε μια δεδομένη χρονική περίοδο εμφανίζονται κυρίαρχες, όπως είναι σήμερα η αγγλική, έχουν δανειστεί ένα τεράστιο αριθμό λέξεων από άλλες γλώσσες. Τον 17ο και 18ο αιώνα τα δάνεια της αγγλικής από τη γαλλική ήταν τόσο πολλά που αρκετοί λόγιοι είχαν ανησυχήσει ότι η «καθαρότητα» της αγγλικής θα επηρεαστεί. Φυσικά κάτι τέτοιο δεν συνέβη, όπως δεν έχει συμβεί και σε καμιά άλλη γλώσσα που έχει μελετηθεί.

Ο δανεισμός, όπως είπαμε, είναι μια απόλυτα φυσιολογική διαδικασία και τα περισσότερα δάνεια ενσωματώνονται πλήρως στο φωνολογικό και μορφολογικό σύστημα της γλώσσας που τα δέχεται.