3. Κριτήρια για την πολυσημία

Τα κριτήρια για να αποφασίσουμε ότι μια λέξη είναι πολύσημη είναι τα εξής:

α) Η σημασιολογική σχέση

Δηλαδή όταν οι σημασίες σχετίζονται μεταξύ τους.

Σε πολλές περιπτώσεις το κριτήριο αυτό είναι αρκετά ξεκάθαρο και συστηματικό, ιδιαίτερα όταν μια σχέση χαρακτηρίζει και τις σημασίες πολλών άλλων λέξεων. Οι δύο σημασίες του καταπίνω π.χ. φαίνονται να σχετίζονται μεταξύ τους με τον ίδιο τύπο σχέσης που χαρακτηρίζει τις σημασίες του καταβροχθίζω στις προτάσεις

Καταβροχθίζει το φαί του με βουλιμία

και

Καταβροχθίζει ιστορικά βιβλία με μεγάλη ταχύτητα.

Η αναγνώριση τέτοιων συστηματικών σχέσεων (βλ. παρακάτω) βοήθησε πολύ τη μελέτη της πολυσημίας και έδωσε νέα ώθηση στη σημασιολογία.

β) Η ετυμολογία

Το κριτήριο της σημασιολογικής σχέσης μπορεί κατά περίπτωση να υποβοηθείται από το κριτήριο της ετυμολογίας δεδομένου ότι οι ομώνυμες λέξεις τείνουν να προέρχονται από διαφορετικές πηγές (όπως τα πλάνη και πλάνη πιο πάνω).

Όταν τα δύο κριτήρια συγκλίνουν, έχουμε δηλαδή ξεκάθαρη σημασιολογική συγγένεια και κοινή ετυμολογία, τότε έχουμε σίγουρα πολυσημία.

Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που τα κριτήρια αποκλίνουν και τότε η ανάλυση γίνεται πιο δύσκολη. Για παράδειγμα και οι δύο σημασίες της λέξης μάρτυρας (πρόσωπο που διώχθηκε για την πίστη του, παρών σε συμβάν) έχουν την ίδια ετυμολογία, δεν είναι όμως σαφές αν υπάρχει μεταξύ τους σημασιολογική συγγένεια. Η αβεβαιότητα αυτή αντανακλάται και στα λεξικά. Το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (http://www.greeklanguage.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/search.html) έχει δύο ξεχωριστά λήμματα για τον μάρτυρα, ενώ το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας μόνο ένα που περιλαμβάνει όλες τις σημασίες.