3. Ονοματικές και επιρρηματικές δευτερεύουσες προτάσεις

Η συντακτική σχέση της υποταγμένης πρότασης με την κύρια μπορεί να είναι διαφορετική κατά περίπτωση:

υπάρχουν προτάσεις που λειτουργούν σα να ήταν ονοματικές φράσεις (και βρίσκονται σε θέση υποκειμένου ή αντικειμένου) και υπάρχουν και άλλες που λειτουργούν επιρρηματικά – σε θέση επιρρηματικού προσδιορισμού. Οι πρώτες ονομάζονται ονοματικές δευτερεύουσες προτάσεις και οι δεύτερες επιρρηματικές δευτερεύουσες προτάσεις.

3.1 Ονοματικές δευτερεύουσες προτάσεις

Οι βουλητικές, οι ειδικές, οι ενδοιαστικές, οι πλάγιες ερωτηματικές και οι ονοματικές αναφορικές προτάσεις μπορούν να έχουν θέση ονοματικής φράσης μέσα στην πρόταση – και επομένως λειτουργούν κανονικά ως υποκείμενα (απρόσωπων ρημάτων ή εκφράσεων), ως αντικείμενα ή ως άλλοι ονοματικοί προσδιορισμοί

:

Είναι απαράδεκτο [να σου μιλάει με αυτόν τον τρόπο].

(βουλητική πρόταση ως υποκείμενο απρόσωπης έκφρασης)

Είναι γνωστό [ότι η Γραμματική είναι πολύ ενδιαφέρον μάθημα].

(ειδική πρόταση ως υποκείμενο απρόσωπης έκφρασης)

Ανησυχεί [μήπως δεν έρθεις στην εκδρομή].

(ενδοιαστική πρόταση ως αντικείμενο ρήματος)

Το βιβλίο αυτό είναι [ό,τι χρειάζεσαι για τις εξετάσεις σου].

(αναφορική πρόταση ως κατηγορούμενο)

Είναι δύσκολο το ερώτημα [αν υπάρχει ζωή σε άλλους πλανήτες].

(πλάγια ερωτηματική πρόταση ως συμπλήρωμα ουσιαστικού)

3.2 Επιρρηματικές δευτερεύουσες προτάσεις

Οι αιτιολογικές, οι αποτελεσματικές, οι εναντιωματικές, οι τελικές, οι υποθετικές, οι χρονικές και οι αναφορικές επιρρηματικές προτάσεις λειτουργούν ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί (κανονικά δηλαδή προσδιορίζουν το ρήμα της κύριας πρότασης)

:

Η Μαρία θύμωσε [επειδή την προσέβαλες].

(αιτιολογική πρόταση σε αγκύλες)

Ήταν τόσο θυμωμένη [που δεν μπορούσε να μιλήσει καθαρά].

(αποτελεσματική πρόταση σε αγκύλες)

Το καταλάβαμε όλοι, [αν και η ίδια δεν είπε τίποτε].

(εναντιωματική πρόταση σε αγκύλες)

Δεν μπορούσε να χαλαρώσει, [που να της δίναμε ένα κουτί ηρεμιστικά].

(παραχωρητική πρόταση σε αγκύλες)

Φύγαμε νωρίς [για να πάει για ύπνο].

(τελική πρόταση σε αγκύλες)

Δεν θα είχε γίνει τίποτε [αν δεν της είχες μιλήσει τόσο απότομα].

(υποθετική πρόταση σε αγκύλες)

Πρέπει να προσέχεις περισσότερο [όταν μιλάς για τέτοια ζητήματα].

(χρονική πρόταση σε αγκύλες)

Δεν χρειάζεται να τα λες όλα [όπως ακριβώς τα σκέφτεσαι].

(αναφορική πρόταση του τρόπου σε αγκύλες)