2. Οι φθόγγοι ανάλογα με τον τρόπο που παράγονται

Σε σχέση με τον τρόπο

, οι φθόγγοι χαρακτηρίζονται:

• α) ως προς τον ρόλο των φωνητικών χορδών
• β) ως προς την κοιλότητα στην οποία ενισχύεται το κύμα του αέρα
• γ) ως προς το κλείσιμο ή όχι του περάσματος του αέρα μέσα από το στόμα
• και δ) από το ρόλο και τη θέση της γλώσσας κατά την παραγωγή του.

Αναλυτικότερα:

α) Ο ρόλος των φωνητικών χορδών

Αν τη στιγμή που περνά ο αέρας από τις φωνητικές χορδές, οι φωνητικές χορδές πλησιάζουν πολύ η μία την άλλη, τότε η ορμή του αέρα τις κάνει να πάλλονται. Όταν πάλλονται οι φωνητικές χορδές, παράγονται τα φωνήεντα και τα ηχηρά σύμφωνα (όπως οι φθόγγοι με τους οποίους ξεκινούν οι λέξεις μπροστά, βάρος, ντύνω, δίνω, γκιόνης, γκολ, γωνία, λίμνη, λιώμα, ρήμα, μνήμη, νέος και νιότη).

Αυτοί οι φθόγγοι ονομάζονται ηχηροί.

Αν όμως, τη στιγμή που περνά ο αέρας οι φωνητικές χορδές βρίσκονται σε απόσταση μεταξύ τους, τότε ο αέρας περνά ανάμεσά τους χωρίς να δημιουργήσει παλμό. Σε αυτή την περίπτωση δεν πάλλονται οι φωνητικές χορδές, και παράγονται άηχα σύμφωνα (όπως οι φθόγγοι με τους οποίους ξεκινούν οι λέξεις πάτος, φως, τόπος, θόρυβος, κόπος, κήπος, χέρι και χώρος.

Αυτοί οι φθόγγοι ονομάζονται άηχοι.

β) Η κοιλότητα στην οποία ενισχύεται το κύμα του αέρα

Ο αέρας, αφού έχει περάσει από τις φωνητικές χορδές, περνά είτε στη στοματική κοιλότητα, είτε στην κοιλότητα της μύτης. Αυτές οι δύο κοιλότητες ενισχύουν τον ήχο που έχει ήδη δημιουργηθεί από τον παλμό των φωνητικών χορδών, καθώς και από τον συντονισμό των διαφόρων μερών του στόματος που παίρνουν μέρος στην παραγωγή του ήχου (δες παρακάτω τα σχετικά με τον τόπο άρθρωσης). Ανάλογα με το ποια κοιλότητα παίζει σημαντικό ρόλο στην ενίσχυση του φθόγγου, οι φθόγγοι χωρίζονται σε στοματικούς και σε ρινικούς.

Ρινικοί είναι οι φθόγγοι οι οποίοι εμφανίζονται στην αρχή των λέξεων μέρα, νέος και νιότη αντίστοιχα. Στοματικοί είναι όλοι οι υπόλοιποι.

γ) Από το κλείσιμο ή όχι του περάσματος του αέρα μέσα από το στόμα

Αν η ροή του αέρα εμποδίζεται προς στιγμήν εντελώς (όπως στους φθόγγους με τους οποίους ξεκινούν οι λέξεις πανί, μπαίνω, ταινία, ντιβάνι, κύμα, κοντός, γκέμι και γκάρισμα αντίστοιχα), τότε

οι φθόγγοι που παράγονται ονομάζονται κλειστοί

. Αν όμως οι αρθρωτές του στόματος πλησιάσουν πάρα πολύ αλλά δεν φράξουν εντελώς το πέρασμα του αέρα, και ο αέρας βρίσκει ένα πέρασμα –έστω και πολύ στενό– για να περάσει (όπως συμβαίνει με τους φθόγγους με τους οποίους ξεκινούν οι λέξεις φανερός, βαθύς, θάλασσα, δάσος, χώρα και γόνατο αντίστοιχα), τότε

αυτοί οι φθόγγοι ονομάζονται τριβόμενοι

. Στους τριβόμενους ήχους, ο αέρας περνά από ένα πολύ στενό πέρασμα. Όταν αυτό το πέρασμα γίνεται πιο φαρδύ, τότε

οι φθόγγοι ονομάζονται προσεγγιστικοί

(τέτοιος φθόγγος είναι ο πρώτος φθόγγος της λέξης λιμάνι).

Όταν ο αέρας βγαίνει χωρίς να συναντά κανένα απολύτως εμπόδιο, τότε έχουμε την παραγωγή των φωνηέντων

.

δ) Τέλος, ένας φθόγγος προσδιορίζεται και από τον ρόλο και τη θέση της γλώσσας κατά την παραγωγή του

Αν ο φθόγγος δημιουργείται όταν ο αέρας περνά από το κέντρο της γλώσσας, τότε

ονομάζεται κεντρικός

. Αν ο φθόγγος παράγεται με τον παλμό της γλώσσας (όπως ο πρώτος φθόγγος της λέξης ρήμα), τότε

αυτός ο φθόγγος ονομάζεται παλλόμενος

. Αν τέλος ο φθόγγος δημιουργείται με το πέρασμα του αέρα από τις πλαϊνές περιοχές της γλώσσας (όπως ο πρώτος φθόγγος της λέξης λίμνη), τότε

λέγεται πλευρικός

.