2. Θεωρητική γλωσσολογία

Η θεωρητική γλωσσολογία αναλύει τα συστατικά και τη δομή της γλώσσας εστιάζοντας είτε στα κοινά χαρακτηριστικά των γλωσσών (του γλωσσικού «φαινομένου») είτε στις ιδιαιτερότητες επιμέρους γλωσσών.

Οι θεωρητικοί γλωσσολόγοι διακρίνουν επίπεδα ανάλυσης που αντιστοιχούν σε κάθε συστατικό της γλώσσας. Έτσι η φωνητική εξετάζει τους ήχους ή φθόγγους της γλώσσας από πλευράς άρθρωσης και αντίληψης, η φωνολογία τις σχέσεις και τους συνδυασμούς των φθόγγων σε συγκεκριμένες γλώσσες, η μορφολογία τους τρόπους δημιουργίας και παραγωγής λέξεων, η σύνταξη τους συνδυασμούς των λέξεων σε μεγαλύτερες μονάδες όπως οι φράσεις και οι προτάσεις. Η σημασία λέξεων και προτάσεων είναι το αντικείμενο της σημασιολογίας, ενώ οι αρχές που διέπουν τη χρήση της γλώσσας κατά την επικοινωνία αναλύονται από την πραγματολογία. Τέλος, η κειμενογλωσσολογία εξετάζει τη συνοχή και τη δομή μεγαλύτερων μονάδων λόγου, των κειμένων σε σχέση με τις προτάσεις που τα αποτελούν. Τα όρια μεταξύ των διαφορετικών επιπέδων, που αντιστοιχούν σε διαφορετικές ειδικεύσεις για τους γλωσσολόγους, δεν είναι πάντα ξεκάθαρα και πολλοί γλωσσολόγοι τα θεωρούν απλή μεθοδολογική διευκόλυνση: π.χ. η φωνητική και η φωνολογία, η σημασιολογία και η πραγματολογία είναι πολύ δύσκολο, και για πολλούς ανέφικτο, να ξεχωρίσουν με τρόπο απόλυτο και στεγανό.

Η μελέτη της γλωσσικής αλλαγής, το πώς δηλαδή μεταβάλλονται οι γλώσσες με το πέρασμα του χρόνου, είναι το αντικείμενο της ιστορικής γλωσσολογίας που εξετάζει τις αρχές και τις τάσεις που χαρακτηρίζουν την ιστορική εξέλιξη των γλωσσών και τη γενετική τους συγγένεια. Αν και ξεχωριστός κλάδος, η διαχρονική μελέτη των γλωσσών προσφέρει πολύτιμα επιχειρήματα για τη θεωρητική ανάλυση της γλώσσας σε όλα τα επίπεδα (φωνολογία, μορφολογία κλπ.) και αντίστροφα επηρεάζεται από την προσέγγιση που υιοθετεί κανείς στη συγχρονική ανάλυση.

Κοινός παρονομαστής όλων των ρευμάτων της σύγχρονης θεωρητικής γλωσσολογίας είναι ότι χρησιμοποιούν τις περιγραφές των γλωσσικών συστημάτων προκειμένου να ερμηνεύσουν την ανάπτυξη της μητρικής γλώσσας στα παιδιά και τη σχέση της γλώσσας με τον νου.