2. Τι είναι οι μεταφορές και πώς λειτουργούν;
Όπως φαίνεται και από το προηγούμενο παράδειγμα, χρησιμοποιούμε μεταφορές για να μιλήσουμε για μια έννοια ή κατάσταση που είναι αφηρημένη ή δυσνόητη, όπως είναι ο χρόνος· γιατί τον χρόνο τον αντιλαμβανόμαστε μόνο μέσα από εξωτερικές εμπειρίες: τον ήλιο, το φεγγάρι, τον μετράμε με το ρολόι κλπ. Χρησιμοποιώντας μεταφορές αυτό το αφηρημένο και δυσνόητο το κάνουμε οικείο, απτό, γνώριμο. Πώς γίνεται αυτό; Γίνεται γιατί χρησιμοποιούμε λέξεις από έννοιες που μας είναι οικείες και απτές,
Ας δούμε και ένα άλλο πιο σύνθετο παράδειγμα από το ελληνικό κοινοβούλιο:
ΚΑΡΑΤΖΑΦΕΡΗΣ: Εμείς βγάλαμε εισιτήριο σε ένα πλοίο, το πλοίο «Η Ελλάς», πιστεύοντας ότι ο καπετάνιος θα μας πάει με ασφάλεια. Όταν ο καπετάνιος μας πήγαινε στην ξέρα, πηδήξαμε. Εσείς μας οδηγήσατε σε ξέρες. […] Τώρα τη βουλιάξατε τη χώρα. […] ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ: Κύριε Πρόεδρε του Λαϊκού Ορθόδοξου Συναγερμού, η διαφορά μεταξύ ενός σκάφους που κινδυνεύει να βυθιστεί και ενός σκάφους που έχει βυθιστεί είναι τεράστια, κολοσσιαία, γιατί όταν το σκάφος βυθιστεί, έρχεται ο ναυαγοσώστης και κατά πάσα πιθανότητα είναι αυτός που το παίρνει και ολόκληρο με βάση τους κανόνες που ισχύουν στο ιδιωτικό ναυτικό δίκαιο.
Το σκάφος δεν έχει βυθιστεί, ούτε έχει πέσει σε ξέρα. Το σκάφος πλέει υπό πάρα πολύ δύσκολες συνθήκες και με πάρα πολλά μποφόρ και με πάρα πολύ υψηλό κύμα. Είμαστε μέσα σε μία διεθνή τρικυμία. Δεν πηδήξατε επειδή πέσαμε στην ξέρα. Προφανώς λόγω αυτής της περιδίνησης έχετε πάθει κάποια μικρή ναυτία. Παρ’ ότι θα μπορούσαμε να είχαμε λύσει το πρόβλημά μας πολύ εύκολα με μια δραμαμίνη, το δραματοποιούμε χωρίς λόγο.
Βοηθήστε. Σας το έχει πει ο κυβερνήτης του σκάφους, σας το λέει και ο ύπαρχος τώρα. Ναι, οι συνθήκες είναι δύσκολες. Ναι, θέλει αντοχές, αλλά δεν έχουμε βυθιστεί και δεν θα βυθιστούμε. γιατί η ναυτική τέχνη των Ελλήνων είναι διάσημη και θα επιβεβαιωθεί και πάλι.
Από τα επίσημα πρακτικά του Ελληνικού Κοινοβουλίου, 14/10/2011
Στο παραπάνω κείμενο, οι δύο πολιτικοί χρησιμοποιούν τη μεταφορά ενός καραβιού που πλέει στη θάλασσα για να μιλήσουν για την Ελλάδα που πορεύεται στη διεθνή οικονομική σκηνή. Κατά τον πρώτο ομιλητή, - το καράβι έπεσε σε ξέρα και βούλιαξε ακολουθώντας λανθασμένη πορεία, η χώρα δηλαδή ακολούθησε λανθασμένες πολιτικές και καταστρέφεται από αυτές·
- υπεύθυνος είναι ο καπετάνιος, δηλαδή ο τότε πρωθυπουργός·
- το κόμμα του πρώτου ομιλητή ήταν επιβάτης στο πλοίο, αλλά, όταν αυτό έπεσε στην ξέρα, πήδηξε από το πλοίο – όταν δηλαδή φάνηκε η αποτυχία της πολιτικής, τότε το κόμμα του διαφώνησε.
Ο δεύτερος ομιλητής συνεχίζει την ίδια μεταφορά προσθέτοντας νέα στοιχεία σε αυτή:
- διευκρινίζει ότι το πλοίο ούτε έχει πέσει σε ξέρα ούτε κινδυνεύει να βυθιστεί, αλλά πλέει σε τρικυμισμένη θάλασσα, εννοώντας ότι η χώρα έχει προβλήματα λόγω της ακολουθούμενης πολιτικής, αλλά δεν έχει καταστραφεί ακόμη·
- αν είχε βυθιστεί, θα είχε έρθει ο ναυαγοσώστης να το πάρει ολόκληρο – αν δηλαδή η χώρα είχε καταστραφεί, θα είχε περιέλθει ολόκληρη στα χέρια των δανειστών της·
- στο πλοίο αυτό όπου κυβερνήτης είναι ο πρωθυπουργός, ο δεύτερος ομιλητής είναι ύπαρχος, δηλαδή δεύτερος στην ιεραρχία·
- το κόμμα του πρώτου ομιλητή δεν πήδηξε από το πλοίο επειδή αυτό έπεσε σε ξέρα, αλλά επειδή ζαλίστηκε από τη θαλασσοταραχή, δηλαδή επειδή θεώρησαν –λανθασμένα, κατά την εκτίμησή του– ότι οι δυσκολίες σημαίνουν αποτυχία της πολιτικής. Θα μπορούσαν όμως να έχουν λύσει το πρόβλημά τους με δραμαμίνη, δηλαδή με κάτι που θα τους βοηθούσε να δουν τα προβλήματα με διαφορετικό τρόπο.
Μετά από αυτά θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτό που γίνεται σε αυτό τον διάλογο είναι ότι οι δύο ομιλητές μιλούν για την οικονομική κατάσταση της χώρας μέσα από μια μεταφορά όπου η συγκεκριμένη έννοια του καραβιού χρησιμοποιείται για να μιλήσουν για την αφηρημένη έννοια του κράτους.
Η πολιτεια/ Το κρατοσ είναι καραβι
Με βάση αυτή τη μεταφορά από τη συγκεκριμένη έννοια του καραβιού στην αφηρημένη του κράτους, προκύπτουν και οι επόμενες μεταφορές που εντοπίσαμε στο κείμενο παραπάνω:
πρωθυπουργός à(γίνεται μεταφορικά) καπετάνιος
αντιπρόεδρος της κυβέρνησης à ύπαρχος
ΛΑΟΣ (κόμμα) à επιβάτης
οικονομική πολιτική à πορεία πλεύσης
πολιτική και οικονομική ταραχή à θαλασσοταραχή
καταστροφή της χώρας à βύθιση του πλοίου
δανειστές à ναυαγοσώστες κλπ.
Με άλλα λόγια, στο παραπάνω απόσπασμα, η σύνθετη και δύσκολη οικονομική και πολιτική κατάσταση της Ελλάδας γίνεται κατανοητή και περιγράφεται με όρους προσιτούς τόσο στους ομιλητές όσο και στο γενικότερο ακροατήριο (δηλαδή τον ελληνικό λαό που μπορεί να παρακολουθεί τη συζήτηση στο κοινοβούλιο). Η εμπειρία του καραβιού που πέφτει σε ξέρα ή κλυδωνίζεται στα κύματα, με έναν καπετάνιο και έναν ύπαρχο που προσπαθούν να το οδηγήσουν, έναν επιβάτη που ζαλίζεται από την τρικυμία κλπ. είναι καταστάσεις που είναι μάλλον πιο προσιτές και οικείες σε όσους/ες ακούν ή διαβάζουν τους λόγους αυτούς. Αντίθετα, η χρήση ενδεχομένως εξειδικευμένης και τεχνικής ορολογίας από τον χώρο της οικονομίας θα έκανε το κείμενο πιο δυσνόητο και τελικά λιγότερο ελκυστικό.
Σχετικά με τη μεταφορά θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας τα εξής:
- Μεταφορές δεν χρησιμοποιούμε όταν θέλουμε απλά να «στολίσουμε» τον λόγο μας.
- Αντίθετα, οι μεταφορές που επιλέγουμε δείχνουν τον τρόπο με τον οποίο εμείς αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα και θέλουμε και οι άλλοι/ες να την αντιληφθούν. Με άλλα λόγια,
η μεταφορά δεν είναι απλά ένα σχήμα λόγου –χαρακτηριστικό τωνλογοτεχνικών κειμένων– όπως πιστεύεται, αλλά ένας μηχανισμός με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε, κατανοούμε την εμπειρία μας.
- Όταν οι καταστάσεις στις οποίες θέλουμε να αναφερθούμε είναι πολύπλοκες και δύσκολες να τις αντιληφθούμε, τότε καταφεύγουμε σε έννοιες που τις αντιλαμβανόμαστε πιο εύκολα και οι οποίες πιστεύουμε ότι εμφανίζουν αναλογίες ή ομοιότητες με τις πρώτες.