2. Τι κάνει η παράγραφος;
Η παράγραφος (ή η παραγραφοποίηση στο κείμενο) επιτελεί τρεις βασικούς ρόλους:
Διευκολύνει την ανάγνωση του κειμένου Η οδόντωση της παραγράφου είναι ένα σημάδι που βοηθάει καταρχήν τον αναγνώστη να κατανοήσει ότι ένα κείμενο οργανώνεται ιεραρχικά, ότι δηλαδή το περιεχόμενό του συγκροτείται από επιμέρους θέματα, που αντιστοιχούν σε/ αντιπροσωπεύονται από τις παραγράφους· επιπλέον, τον βοηθάει, κάθε φορά που φτάνει στο τέλος μιας παραγράφου, να ολοκληρώσει την επεξεργασία του νοήματος της παραγράφου αυτής, πριν προχωρήσει στην ανάγνωση και ερμηνεία της επόμενης. Προγραμματίζει την ανάγνωση του κειμένου Κάθε κείμενο έχει μια οριζόντια και μια κάθετη διάσταση: οριζοντίως, εκτυλίσσεται πρόταση με πρόταση και η συνοχή του εξασφαλίζεται με συντακτικά και λεξικά μέσα· καθέτως, οργανώνεται σε παραγράφους, με στόχο τη συνεκτικότητα, τη δυνατότητα δηλαδή του αναγνώστη να κατανοήσει και να ερμηνεύσει το κείμενο ως ολότητα νοήματος. Επειδή ακριβώς η παραγραφοποίηση βοηθάει στη συνεκτικότητα, προγραμματίζει την ανάγνωση του κειμένου. Ότι ένα κείμενο συγκροτείται ιεραρχικά σε παραγράφους φαίνεται χαρακτηριστικά στην πληροφοριακή δομή της πρότασης και στο πώς αυτή «ρέει» σε επίπεδο παραγράφου και κειμένου, δηλαδή στη θεματική ανάπτυξη.
Θα δώσουμε παραδείγματα δύο θεμελιωδών μορφών θεματικής ανάπτυξης:
1. Ανάπτυξη σταθερού θέματος (αλλιώς: επανεμφάνιση θέματος)
Τι σημαίνει το γέλιο; Τι υπάρχει στο βάθος του αστείου; Τι κοινό μπορούμε να βρούμε σ’ ένα μορφασμό γελωτοποιού, σ’ ένα λογοπαίγνιο, σε μια παρεξήγηση του ελαφρού θεάτρου, σε μια σκηνή λεπτής κωμωδίας; (…)
Θα προσπαθήσουμε κατ’ αρχάς τρεις παρατηρήσεις που θεωρούμε θεμελιώδεις. Αναφέρονται λιγότερο στο κωμικό καθαυτό και περισσότερο στο μέρος στο οποίο πρέπει να το αναζητήσουμε.
§2 – Σχόλιο 1
Ιδού το πρώτο σημείο στο οποίο θα επιστήσουμε την προσοχή. Δεν υπάρχει κωμικό έξω από το κυριολεκτικά ανθρώπινο (…).
§3 – Σχόλιο 2
Ας επισημάνουμε τώρα, σαν σύμπτωμα όχι λιγότερο αξιοπαρατήρητο, την αναισθησία που συνοδεύει κατά κανόνα το γέλιο (…).
§4 – Σχόλιο 3
Μόνο που η νόηση αυτή οφείλει να μένει σε επαφή με άλλες νοήσεις. Ιδού το τρίτο γεγονός στο οποίο θα θελήσουμε να επιστήσουμε την προσοχή. Δεν θ’ απολαμβάναμε το κωμικό αν νιώθαμε απομονωμένοι (…).
Ανρί Μπερξόν, Για το κωμικό και το γέλιο· απόσπασμα από το Το γέλιο, μτφρ. Β. Τομανάς
(Έκφραση-Έκθεση για το ενιαίο λύκειο / Θεματικοί Κύκλοι, σελ. 142-4)
Στο παράδειγμα αυτό τα σχόλια (Σ) στο κωμικό, δηλαδή το σταθερό θέμα του κειμένου (Θ), τα οποία αποδίδονται σε τρεις διαδοχικές παραγράφους, οργανώνουν την πληροφοριακή του ροή, σύμφωνα με το σχήμα:
Θ1 → Σ1
↓
Θ1 → Σ2
↓
Θ1→ Σ3 κ.λπ.
Στο σχήμα αυτό βλέπουμε ότι το θέμα επανέρχεται και αυτό που είναι διαφορετικό είναι τα σχόλια.
2. Ανάπτυξη πολλαπλού θέματος (ή υπερθέματος)
READ§1 –
Υπέρθεμα = η γοητεία της στολής Η στολή μάς μετατρέπει σε σύμβολα, μοιράζει απλόχερα ρόλους, εμπνέει, υποβάλλει, ομορφαίνει αλλά και τυποποιεί. Μια πλουμιστή στολή με τις επωμίδες της, τα πηλήκιά της, τα παντελόνια με τις πολύχρωμες ρίγες. Η άψογη «παραθέα» με τα πουκάμισα, τα παράσημα και τα διακριτικά στο πέτο έχει δυναμική ιδιάζουσα. Μεταμορφώνει τον ακαμάτη σε άνθρωπο των αποφάσεων, τον άβουλο σε αποφασιστικό, προσδίδει ύφος «ψαρωτικό» και ενίοτε γοητευτικό. (…)
(…)
§2 – Θέμα 1 = ο hip-hopper δυτικών προαστίων
Παιδί του αμερικανικού MTV. Κλασικό δείγμα ανθρώπου που υπέκυψε στην αδελφοποίηση των δυτικών συνοικιών της Αθήνας με το νεοϋορκέζικο Μπρονξ κ.λπ.
§3 – Θέμα 2 = ο τύπος της Σοφοκλέους
Το γρήγορο χρήμα φέρνει τη γρήγορη μόδα. Μόνο που δεν υπάρχει χρόνος για να «καλλιεργηθεί» το στιλ που θα ήθελε να έχει ο τύπος της Σοφοκλέους κ.λπ.
§4 – Θέμα 3 = ο ιδιωτικός φύλακας (σεκιουριτάς)
Το είδος ανθεί. Νωπές είναι ακόμη οι πρώτες αρνητικές εντυπώσεις που είχε προκαλέσει στους κατοίκους της πόλης η εμφάνιση των «ιδιωτικών» κ.λπ.
Γ. Τσιμπίδη & Κ. Σουγκανίδου, Η γοητεία της στολής· από τον ημερήσιο Τύπο (Έκφραση-Έκθεση για το ενιαίο λύκειο / Θεματικοί Κύκλοι, σελ. 131-3)
Στο παράδειγμα αυτό το σύνολο των σχολίων που αποδίδονται στη στολή (§1) ανοίγουν τον δρόμο στην ανάπτυξη των επόμενων παραγράφων, τα θέματα των οποίων αναπτύσσουν και εξειδικεύουν αυτό της πρώτης παραγράφου σύμφωνα με το σχήμα:
Θ1 → Σ1
Θ2 → Σ2
Θ3 → Σ3
Θ4 → Σ4
γ. Προκαλεί διάλογο με τον αναγνώστη
Ένας λιγότερο αισθητός αλλά εξίσου σημαντικός ρόλος της παραγράφου –ιδιαίτερα ορισμένων παραγράφων– είναι να συνομιλεί υπόρρητα με τον αναγνώστη, αφού όλα τα κείμενα, ακόμη και οι εκτενείς μονόλογοι, είναι κατά βάθος διαλογικά, καθώς «συνομιλούν» με τα παλαιότερα κείμενα/λόγους από όπου έχουν αντλήσει στοιχεία και έχουν επηρεαστεί. Η παραγραφοποίηση, λοιπόν, αναπτύσσεται πολλές φορές προλαμβάνοντας δυνητικά ερωτήματα του αναγνώστη.
§1 Η κατεργασία των δερμάτων (βυρσοδεψία) θεωρείται από τις αρχαιότερες τέχνες, γνωστή σε πολλά μέρη του κόσμου. Οι συγγραφείς των κλασικών χρόνων κάνουν λόγο πολλές φορές γι’ αυτή, δίνοντας πληροφορίες για τις μεθόδους που χρησιμοποιούνταν τότε. Μεγάλη άνθηση έχουμε και στα βυζαντινά χρόνια, οπότε ήταν μεγάλη η χρήση των δερμάτων στο στρατό (ένδυση, υπόδηση), την οικοσυσκευή κ.ά.
[Ερώτηση: πού]
§2 Κατά τους νεότερους χρόνους σπουδαία βυρσοδεψικά κέντρα με μεγάλα ταμπάκικα ήταν η Αθήνα, η Θεσσαλονίκη (…)
[Ερώτηση: τι]
§3 Τα ταμπάκικα (…) ήταν εργαστήρια εγκατεστημένα δίπλα σε ποτάμια (…)
[Ερώτηση: τι είδους πρώτη ύλη;]
§4 Τα πιο συνηθισμένα δέρματα που χρησιμοποιούσε ο ταμπάκης ήταν του βοδιού, του γουρουνιού, της αγελάδας (…)
Β. Σαρησάββας, Ταξίδι στο Χθες
(Έκφραση-Έκθεση για το ενιαίο λύκειο / Θεματικοί Κύκλοι, σελ. 223-4)
