2. Πώς μπορούμε να περιγράψουμε τη δομή της παραγράφου

Υπάρχουν δύο τρόποι: ο πρώτος αντλεί στοιχεία από τη ρητορική παράδοση και προσφέρει χρηστικά πρότυπα γραφής και ανάγνωσης των παραγράφων· ο δεύτερος είναι περιγραφικός, στηρίζεται σε εκτεταμένη γλωσσική έρευνα και επιχειρεί να αποτυπώσει τη δομή της παραγράφου στο υψηλότερο δυνατό επίπεδο αφαίρεσης.

2.1 Η ρητορική προσέγγιση

Η ρητορική παράδοση, αρχαία και σύγχρονη, έχει κληροδοτήσει στους συγγραφείς έναν αριθμό προτύπων για την ανάπτυξη της παραγράφου. Τα κυριότερα είναι τα ακόλουθα:

2.1.1 Το μοντέλο-Βήμα

Το Βήμα είναι το σχεδιαστικό μοντέλο που μιμείται το υπόδειγμα των τεχνικών εγχειριδίων (με οδηγίες κατασκευής, εκτέλεσης, συναρμολόγησης κλπ.), τα οποία παίρνουν από το χέρι τον αναγνώστη και τον περιφέρουν με απόλυτα ελεγχόμενο τρόπο, βήμα-βήμα, σε μια γνωστική περιοχή

(της τεχνολογίας ή της επιστήμης). Ένα παράδειγμα:

Όταν μια κουλτούρα αφομοιώνει μιαν άλλη, η ακολουθία των γεγονότων που επηρεάζουν μια γλώσσα που βρίσκεται σε κίνδυνο χαρακτηρίζεται από τρία κυρίως στάδια. Το πρώτο είναι η έντονη πίεση που ασκείται στους «κατακτημένους» να μιλήσουν την κυριαρχούσα γλώσσα. Το δεύτερο αφορά μια περίοδο κατά την οποία οι πολίτες μιλούν δύο γλώσσες: γίνονται όλο και περισσότερο κάτοχοι της νέας γλώσσας αλλά εξακολουθούν να μιλούν επαρκώς και τη δική τους. Συχνά η χρήση και των δύο γλωσσών αρχίζει να παρακμάζει, με την παλαιά γλώσσα να παραχωρεί τη θέση της στη νέα. Αυτό οδηγεί στο τρίτο στάδιο, στο οποίο οι νεότερες γενιές παύουν να χρησιμοποιούν τη «γλώσσα των προγόνων» τους, βρίσκοντάς την άνευ νοήματος. Αυτή η απαξίωση ενισχύεται με ένα αίσθημα ντροπής για τη μητρική γλώσσα, τόσο εκ μέρους των γονέων όσο και εκ μέρους των παιδιών. (…)

«Πώς πεθαίνουν οι διάλεκτοι», από τον ημερήσιο Τύπο

Έκφραση-Έκθεση για το ενιαίο λύκειο/ Θεματικοί Κύκλοι, σελ. 39

Σε παραγράφους όπως η προηγούμενη

· κάθε πρόταση ή περίοδος αντιπροσωπεύει ένα Βήμα μιας διαδικασίας, με άλλα λόγια, οι προτάσεις αναφέρονται χωριστά και όλες μαζί σε ένα συμβάν ή, γενικότερα, σε ένα θέμα·

· η συνεκτικότητα σχεδόν επιβάλλεται στον αναγνώστη, καθώς απαιτεί από αυτόν απλώς να αντιληφθεί τις φάσεις ενός φαινομένου ή τα στάδια μιας διαδικασίας

· αναμενόμενη είναι η χρήση εκφράσεων απαρίθμησης (το πρώτο, το δεύτερο, το τρίτο) και η επαναλαμβανόμενη χρήση της προστακτικής, όταν η παράγραφος περιλαμβάνει σειρά οδηγιών·

· δεν είναι σπάνιο να υπάρχει ένας συνδυασμός αφήγησης και περιγραφής

2.1.2 Το μοντέλο-Θημωνιά

Η Θημωνιά είναι ένα οργανωτικό πρότυπο που προέρχεται από την αναφορά (ή επαναφορά) της αρχαίας ρητορικής, δηλαδή την επανάληψη της ίδιας λέξης ή λέξεων στην αρχή αρκετών διαδοχικών προτάσεων ή φράσεων.

Μια θεματική πρόταση –μια πρόταση δηλαδή που εισάγει την έννοια γύρω από την οποία στρέφεται το περιεχόμενο της παραγράφου–, και ακριβέστερα μια απαιτητική ή προκλητική απόφανση, ακολουθείται από μια σειρά υποστηρικτικών, ανασκευαστικών ή διευκρινιστικών αποφάνσεων, όπως ένας ορισμός και οι επεκτάσεις του ή ένα επιχείρημα και η τεκμηρίωσή του. Το όνομα του προτύπου δικαιολογείται από τη συσσώρευση σχολίων, η οποία σταματά όταν ο συγγραφέας αποφασίσει ότι φώτισε ικανοποιητικά τις σκοτεινές πτυχές ή το επίμαχο της αρχικής απόφανσης. Ένα παράδειγμα:

Ο Κόσμος των

ΜακΝτόναλντς είναι ένα παγκόσμιο προϊόν λαϊκής κουλτούρας που καθοδηγείται από το επεκτατικό εμπόριο. Το περίγραμμά του είναι αμερικανικό. Τα αγαθά του είναι τόσο εικόνες όσο και υλικό, μια αισθητική όσο και μια παραγωγική γραμμή. Είναι τόσο σχετικό με τον πολιτισμό όσο και εμπόρευμα, τόσο αμφίεση όσο και ιδεολογία. Τα σύμβολά του είναι οι μοτοσικλέτες Χάρλεϊ Ντέϊβιντσον και τα αυτοκίνητα Κάντιλακ και το Χαρντ Ροκ Καφέ. Δεν τα οδηγείς. Νιώθεις την αύρα τους και λικνίζεσαι στις εικόνες που επικαλούνται από παλιές ταινίες. Η μουσική, το βίντεο, το θέατρο, τα βιβλία και τα «θεματικά» πάρκα –οι καινούργιες εκκλησίες ενός εμπορικού πολιτισμού– φτιάχνονται όλα σαν εξαγωγές εικόνων που δημιουργούν ένα κοινό παγκόσμιο γούστο γύρω από κοινά λογότυπα, διαφημιστικά σλόγκαν, σταρ, τραγούδια, μάρκες, τζινγκλς και εμπορικά σήματα. Η σκληρή δύναμη αλλάζει σε απαλή, ενώ η ιδεολογία μεταλλάσσεται σε ένα είδος βιντεολογίας που δουλεύει μέσα από ηχητικά μπάιτ και κλιπ ταινιών. Η βιντεολογία είναι περισσότερο φλου και δογματική από την παραδοσιακή πολιτική ιδεολογία: μπορεί συνεπώς να επιτύχει καλύτερα να ενσταλάξει τις καινοφανείς αξίες που απαιτούν οι παγκόσμιες αγορές.

Μπένζαμιν Μπάρμπερ, Ο ολοκληρωτισμός των ΜακΝτόναλντς· από τον ημερήσιο Τύπο

Έκφραση-Έκθεση για το ενιαίο λύκειο / Θεματικοί Κύκλοι, σελ. 463-4

Σε παραγράφους όπως η προηγούμενη

· η θεματική πρόταση συχνά αναδιατυπώνεται ή μια σειρά από σχόλια συνοψίζονται προς το τέλος της παραγράφου (δείτε τη συνάφεια της πρώτης πρότασης της προηγούμενης παραγράφου, της θεματικής δηλαδή, με την πρόταση-κατακλείδα της παραγράφου)

· η θεματική πρόταση και η επαναδιατύπωσή της είναι τα όρια ανάμεσα στα οποία ξεδιπλώνεται η «θημωνιά» των σχολίων·

· η συνοχή είναι λεξική, γιατί επαναλαμβάνονται λέξεις-κλειδιά (συνώνυμα ή *υπώνυμά [υπωνυμία-μερωνυμία] τους) ή γραμματική, όταν η επανάληψη μιας λέξης-κλειδιού γίνεται με αντωνυμίες. Στο απόσπασμα από την παράγραφο που ακολουθεί τα μονά βέλη δείχνουν τη γραμματική συνοχή και τα διπλά τη λεξική συνοχή.

Ο Κόσμος των ΜακΝτόναλντς είναι ένα παγκόσμιο προϊόν λαϊκής κουλτούρας που καθοδηγείται από το επεκτατικό εμπόριο. Το περίγραμμά του είναι αμερικανικό. Τα αγαθά του είναι τόσο εικόνες όσο και υλικό, μια αισθητική όσο και μια παραγωγική γραμμή. Είναι τόσο σχετικό με τον πολιτισμό όσο και εμπόρευμα, τόσο αμφίεση όσο και ιδεολογία. Τα σύμβολά του είναι οι μοτοσικλέτες Χάρλεϊ Ντέϊβιντσον και τα αυτοκίνητα Κάντιλακ και το Χαρντ Ροκ Καφέ.

· αναπτύσσονται πολύ συχνά επιχειρήματα κύριων άρθρων εφημερίδων [δημοσιογραφική είδηση-άρθρο εφημερίδας] ή δοκιμίων [δοκίμιο] πάνω σε ηθικά, φιλοσοφικά ή κοινωνικά θέματα·

· περιλαμβάνονται, σπανιότερα, και αφηγηματικές ακολουθίες·

· έχουμε τη δυνατότητα να προβλέψουμε την κατεύθυνση της ανάπτυξης, επειδή το σχήμα «θεματική πρόταση"«θημωνιά»"επαναδιατύπωση ή σύνοψη» είναι ένας οδοδείκτης που δείχνει στον συγγραφέα την πορεία και τον προορισμό του – το ίδιο ισχύει και για το μοντέλο-Βήμα.

2.1.3 Το μοντέλο-Αλυσίδα

Ας δούμε ένα παράδειγμα:

Ο άνθρωπος, όπως όλα τα ζώα, έλκεται από το παιχνίδι, αλλά σ’ αντίθεση με τ’ άλλα ζώα, προτιμάει να παίζει σύμφωνα με κάποιους κοινωνικούς, συμβατικούς κανόνες. Τώρα, σ’ ένα ματς ο θεατής είναι ένας άνθρωπος που δεν παίζει: αξιολογεί, κρίνει το παιχνίδι των άλλων ανάλογα με τους κανόνες που έμαθε. Αν έπειτα αυτός ο θεατής είναι καθισμένος μπροστά στη συσκευή της τηλεόρασης, η κατάστασή του γίνεται ακόμη πιο ασαφής. Αξιολογεί με βάση τους κανόνες, τόσο το παιχνίδι των άλλων όσο και τη συμπεριφορά των παρόντων στο παιχνίδι. Η απόσταση από το σώμα του μεγαλώνει! Αλλά συνήθως γίνεται κάτι χειρότερο: όχι μόνο ο κόσμος βλέπει το παιχνίδι αντί να το παίζει, αλλά συχνά ακούει μόνο να μιλάνε γι’ αυτό. Με τη μεσολάβηση του αθλητικού τύπου το ποδόσφαιρο γίνεται ευκαιρία για μια καθαρή φλυαρία που κάνουν οι φίλαθλοι στις πλατείες, στα κουρεία, στο τραπέζι, στο γραφείο. Και το άτομο που μιλάει για αθλητισμό χρησιμοποιεί μια γλώσσα που έχει τους δικούς της κανόνες.

Ουμπέρτο Έκο, Οι αντάρτες των γηπέδων· από το Η σημειολογία στην καθημερινή ζωή, Απόδοση: Α. Τσοπάνογλου

Έκφραση-Έκθεση για το ενιαίο λύκειο / Θεματικοί Κύκλοι, σελ. 115)

Όταν ο συγγραφέας στηρίζεται σε οργανωτικά πρότυπα όπως το Βήμα και η Θημωνιά, η διαδικασία σχεδιασμού και γραφής της παραγράφου [παράγραφος] διευκολύνεται πολύ. Αλλά συχνά η διαδικασία αυτή είναι περισσότερο διερευνητική μάλλον παρά προβλεπτική, όπως στην προηγούμενη παράγραφο. Τότε ο συγγραφέας πρέπει να συλλάβει το επιχείρημα ταχύτατα, να το συγκροτήσει μέσα στη διαδικασία της γραφής, να το ξετυλίξει αράδα αράδα. Υπάρχουν στιγμές στο γράψιμο που ο συγγραφέας κοιτάζει να δημιουργήσει μια σύνδεση με την προηγούμενη πρόταση και προσπαθεί να προβλέψει μια μετάβαση προς την επόμενη πρόταση.

Αλυσίδα, λοιπόν, είναι το πρότυπο που απεικονίζει την ανάπτυξη της παραγράφου μέσω μιας σειράς

διαπροτασιακών συνδέσεων, λιγότερο ή περισσότερο εμφανών (Τα βέλη στο παραπάνω παράδειγμα δείχνουν την αλυσιδωτή διαδρομή του υποκειμένου της παραγράφου, του homo ludens –του ανθρώπου που παίζει– και των διαφόρων προσώπων του, από την αρχή ως το τέλος της).

2.1.4 Το μοντέλο-Ισορροπία

Η

Ισορροπία

: είναι το δομικό καλούπι που επιτρέπει να γίνονται άλματα σε αποδεικτικές [επιχειρηματολογία] ή αφηγηματικές [αφήγηση] παραγράφους . Ισορροπία διατηρείται με τους αντιθετικούς συνδέσμους [σύνδεσμοι] (αλλά, όμως, ωστόσο κλπ.) ή τα αντιπαραθετικά ζεύγη (από τη μια πλευρά… από την άλλη πλευρά… κ.λπ.).

Το μοντέλο της Ισορροπίας μπορεί να πάρει διάφορες μορφές:

α. Επιχείρημα (ΑΛΛΑ) και αντεπιχείρημα

β. Θέση – Αντίθεση – Σύνθεση

γ. Επιχείρημα σε στάδια, καθένα από τα οποία έχει τη δική του ισορροπία .

Ένα παράδειγμα με επιχείρημα και αντεπιχείρημα:

Ορισμένοι ισχυρίζονται ότι η εκμετάλλευση είναι ακριβώς το αδίκημα στο οποίο υποπίπτουν οι διαφημιστές, όταν απευθύνονται στα παιδιά με απώτερο στόχο τα πορτοφόλια των γονιών τους. Η υπουργός Πολιτισμού της Σουηδίας,

Μαρίτα Ούλφσκογκ, άφησε να εννοηθεί πρόσφατα ότι η Στοκχόλμη ενδέχεται να προωθήσει μια πανευρωπαϊκή απαγόρευση των παιδικών τηλεοπτικών διαφημίσεων, όταν η χώρα της θα αναλάβει την προεδρία της Ε.Ε. τον Ιανουάριο του 2001. (…) Ακόμη και το Βατικανό εξέδωσε πριν από δύο χρόνια φυλλάδιο για τη δεοντολογία της διαφήμισης, στο οποίο κατακεραυνώνει τις εκστρατείες που εκμεταλλεύονται την αθωότητα της παιδικής ηλικίας. Από την πλευρά τους οι διαφημιστικές εταιρείες και οι επιχειρήσεις απορρίπτουν για ευνόητους λόγους την πλήρη απαγόρευση των παιδικών διαφημίσεων, αφού τα διαφαινόμενα κέρδη είναι υπερβολικά θελκτικά. «Οι εταιρείες αναγνωρίζουν ότι τα παιδιά είναι μια μελλοντική αγορά, που μεταφράζεται σε μια σταθερή ροή νέων πελατών», αναφέρεται μεταξύ άλλων σε άρθρο που δημοσιεύθηκε στο πρώτο τεύχος της επιθεώρησης «Ο οδηγός για το παιδικό μάρκετινγκ» (…)

Τζέιμς Γκήρυ, Τα παιδιά, στόχος των διαφημιστών, Περιοδικό Time· από τον ημερήσιο Τύπο

Έκφραση-Έκθεση για το ενιαίο λύκειο/ Θεματικοί Κύκλοι, σελ. 208-9)

2.2 Η περιγραφική προσέγγιση

Κάθε παράγραφος, οποιασδήποτε έκτασης και οργανωτικής δομής, έχει αφενός θεματική ενότητα και αφετέρου συντακτική συνοχή μεταξύ των προτάσεών της.

Αυτό σημαίνει ότι έχει δύο επίπεδα οργάνωσης, τα οποία δηλώνονται αντίστοιχα με τη δείξη των ορίων της παραγράφου και τη δείξη της εσωτερικής οργάνωσης της παραγράφου. Ας τα δούμε πιο αναλυτικά:

2.2.1 Δείξη των ορίων της παραγράφου

α. Η αρχή της παραγράφου

Ανάλογα με το είδος του κειμένου [κείμενο] στο οποίο ανήκει (περιγραφικό [περιγραφή], αφηγηματικό [αφήγηση], επιχειρηματολογίας [επιχειρηματολογία], παροχής οδηγιών κ.ά.) η παράγραφος, στην πρώτη συνήθως πρότασή της, σημαδεύεται από:

• δείκτες τόπου και χρόνου (εντωμεταξύ, την άλλη μέρα, όχι πολύ μακριά από, στο διπλανό χωριό κλπ.), που δείχνουν κάποια μεταβολή του χωρο-χρονικού πλαισίου μιας αφήγησης
• αλλαγή ονόματος (προσώπου ή ομάδας), που σημαίνει ότι ένας νέος «ήρωας» μπαίνει στην αφήγηση
• αναφορικές αντωνυμίες ή επιρρήματα, που συνδέουν με την προηγούμενη παράγραφο
• συνδέσμους [σύνδεσμοι] (αν…τότε, επειδή…γι’ αυτό κ.ά.), που συνενώνουν φράσεις ή προτάσεις, και συνδέτες (λοιπόν, επομένως κ.ά.), που δείχνουν τα στάδια της ανάπτυξης ενός επιχειρήματος
• μετακειμενικούς δείκτες (ας δούμε/περάσουμε τώρα, αυτό που θέλω να πω, κ.λπ.), που δείχνουν τα εξηγητικά, διευκρινιστικά σχόλια του συγγραφέα πάνω στο ίδιο του το κείμενο
• ανατροπή της ακολουθίας των χρόνων [ρηματικός χρόνος], όταν, για παράδειγμα, διακόπτεται η αφήγηση (αόριστος) από μια περιγραφική ακολουθία (ενεστώτας)

• δείκτες ακολουθίας (όσον αφορά το, αλλά αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία κλπ.), που ξεχωρίζουν το πρώτο στοιχείο μιας σειράς στο πλαίσιο της θεματικής ανάπτυξης.

β. Το τέλος της παραγράφου

Κατ’ αντιστοιχία προς την αρχή της παραγράφου σημαδεύεται και το τέλος, η ολοκλήρωσή της, με:

• δείκτες ανακεφαλαίωσης ή συμπερασμού (έτσι, λοιπόν, τέλος, κλείνοντας, συνοπτικά, κ.λπ.)
• αναγγελία νέου θέματος, που θα αναπτυχθεί στην επόμενη παράγραφο
• προετοιμασία της αναγγελίας νέου θέματος, η οποία γίνεται στην επόμενη παράγραφο
• αλλαγή τόπου, χρόνου ή προσώπων, σε αφηγηματικές παραγράφους, όταν το τέλος της παραγράφου συμπίπτει με μια στροφή της αφηγηματικής εξέλιξης (π.χ. εμπλοκή, λύση, αποκατάσταση της αρχικής ισορροπίας).

2.2.2 Δείξη της εσωτερικής οργάνωσης της παραγράφου

α. Πρώτη παράμετρος: η δομή

Διακρίνονται δύο τύποι παραγράφου, ανάλογα με τον αριθμό των προτάσεων [πρόταση]:

• η «κλειστή» παράγραφος, που θεωρείται η βασική μορφή της και περιλαμβάνει δύο μόνο προτάσεις ή περιόδους
• η «ανοιχτή» παράγραφος, που περιλαμβάνει περισσότερες από δύο προτάσεις

β. Δεύτερη παράμετρος: η σημασιολογική σχέση μεταξύ προτάσεων

Είναι η σχέση ανάμεσα στις δύο προτάσεις της βασικής παραγράφου:

• σχέσεις σύζευξης

" η αντιθετική παράγραφος (Α ≠– Β)

" η περιοριστική παράγραφος (Α όμως Β)

" η διαζευκτική παράγραφος (Α ή Β)

" η συμπλεκτική παράγραφος (Α και Β)

• χρονικές σχέσεις (Α και μετά Β)
• λογικές σχέσεις

" η εξηγητική/δικαιολογητική παράγραφος (Β επειδή Α)

" η συνεπαγωγική παράγραφος (Α γι’ αυτό Β)

" η εναντιωματική παράγραφος (Β αν και Α)

· σχέσεις παράφρασης

" η διευκρινιστική παράγραφος (Α παράδειγμα Β)

" η παράγραφος ταύτισης (Α = Β)

Π.χ.

Με καμιάν άλλη πνευματική κατάκτηση του ανθρώπινου γένους δεν μπορεί να συγκριθεί η γλώσσα, το σταθερά δηλαδή οργανωμένο σύστημα συμβόλων, με το οποίο συλλαμβάνομε και ανακοινώνομε τις σκέψεις και τις επιθυμίες, ή συνειδητοποιούμε και εκφράζομε τα αισθήματα και τις διαθέσεις μας, προς τους συνανθρώπους αλλά και προς τον ίδιο τον εαυτό μας.

Ε. Π. Παπανούτσος, Η δύναμη της γλώσσας

Έκφραση-Έκθεση για το ενιαίο λύκειο/ Θεματικοί Κύκλοι, σελ. 17

Στο παράδειγμα αυτό διακρίνουμε σχέσεις σύζευξης (διαζευκτική, συμπλεκτική και αντιθετική) και μια σχέση παράφρασης (ταύτισης, που δηλώνεται με το δηλαδή).

· σχέσεις αναφοράς

" η παραθετική παράγραφος (Α: «Β»)

" η σχολιαστική παράγραφος (Α + Β, σχόλιο για Α)

«Η ποίηση είναι απαραίτητη – μόνο ας ήξερα για τι». Με αυτό το χαριτωμένο παραδοξολόγο επίγραμμα συνόψισε ο Ζαν

Κοκτώ την αναγκαιότητα της τέχνης καθώς και το συζητήσιμο ρόλο της στον όψιμο αστικό κόσμο.

Ε. Φίσερ, Η λειτουργία της τέχνης

Έκφραση-Έκθεση για το ενιαίο λύκειο/ Θεματικοί Κύκλοι, σελ. 253

Στο παράδειγμα αυτό διακρίνουμε σχέσεις αναφοράς (το παράθεμα του Κοκτώ) και σχολιασμού (στη φράση «χαριτωμένο παραδοξολόγο επίγραμμα»).

γ. Τρίτη παράμετρος: η κατανομή των πληροφοριών στις προτάσεις

Μία από τις δύο προτάσεις

της βασικής παραγράφου εισάγει τη νέα και πιο σημαντική πληροφορία της παραγράφου, ενώ η άλλη περιλαμβάνει τη δεδομένη και λιγότερο σημαντική πληροφορία. Με βάση αυτό το κριτήριο διακρίνουμε:

· παραγράφους, όπως η συνεπαγωγική, όπου η δεύτερη πρόταση, δηλαδή το συμπέρασμα, θεωρείται ότι είναι πιο σημαντικό από την προκείμενη·

· παραγράφους, όπως η εξηγητική, όπου η πρώτη πρόταση, δηλαδή το αποτέλεσμα θεωρείται ότι είναι πιο σημαντικό από το αίτιο, και

· παραγράφους, όπως η συμπλεκτική, όπου οι δύο συμπαρατιθέμενες προτάσεις θεωρούνται ισοδύναμες ως προς τη σημασία τους.