2. Πώς δημιουργούνται τα συνομιλιακά υπονοήματα;

Από το παράδειγμα (1) καταλαβαίνουμε ότι τα υπονοήματα δημιουργούνται λόγω της κοινής μας γνώσης για τον κόσμο, αλλά αυτός δεν είναι ο μόνος λόγος. Παράλληλα, γενικά τηρούμε την αρχή της συνεργασίας που διέπει τη συνομιλία. Η αρχή της συνεργασίας είναι μια έννοια που ανέπτυξε ο φιλόσοφος H. P. Grice προσπαθώντας να εξηγήσει τη λογική στην οποία βασίζονται οι καθημερινές μας συνομιλίες. Σύμφωνα με τον Grice, οι συμμετέχοντες/ουσες σε μια συνομιλία συμπεριφέρονται σαν να υπακούουν σε μια γενική αρχή της συνεργασίας, η οποία «λέει» ότι πρέπει:

Να είναι η συνεισφορά σου στη συνομιλία η απαιτούμενη, σύμφωνα με το σημείο όπου εμφανίζεται και σύμφωνα με τον αναγνωρισμένο στόχο ή κατεύθυνση της συνομιλίας στην οποία συμμετέχεις.

Η Αρχή της Συνεργασίας αποτελείται από τέσσερα συνομιλιακά αξιώματα: το αξίωμα της ποσότητας, της ποιότητας, της συνάφειας και του τρόπου. Απλουστεύοντας κάπως τα πράγματα, αυτά τα αξιώματα μας λένε ότι πρέπει

• να δίνουμε μόνο τόσες πληροφορίες όσες χρειάζονται (ποσότητα),
• να δίνουμε αληθείς πληροφορίες (ποιότητα),
• που να είναι σχετικές με το θέμα (συνάφεια)
• αλλά και σαφείς και κατανοητές (τρόπος).

Αυτή η αρχή τηρείται σιωπηρά και είναι πολύ ισχυρή. Ακριβώς επειδή οι συμμετέχοντες/ουσες σε μια συνομιλία αναμένουν ότι η αρχή τηρείται, ακόμη και η επιφανειακή μη τήρησή της τους οδηγεί να αναζητήσουν επιπλέον πληροφορίες (πρβ. παράδειγμα 1). Έτσι δημιουργούνται τα υπονοήματα. Ας δούμε αναλυτικά πως δημιουργείται το υπονόημα στο (1) με έναν πρόχειρο συλλογισμό:

(2) Α. Η Α ρώτησε αν θα πάνε σινεμά και ο Β απάντησε ότι έχει διάβασμα.

Β. Αυτό είναι μια φαινομενικά άσχετη απάντηση.

Γ. Άρα, εκτός και αν αυτά που λέει ο Β είναι εντελώς άστοχο (δηλ. εκτός και αν δεν τηρεί την αρχή της συνεργασίας), τότε προσπαθεί να μεταφέρει ένα άλλο μήνυμα.

Δ. Αυτό θα πρέπει να είναι ένα σχετικό μήνυμα.

Ε. Το πιο προφανές σχετικό μήνυμα είναι ότι με αυτά που λέει ο Β απαντά στην ερώτηση.

ΣΤ. Ο Β υπονοεί ότι επειδή έχει διάβασμα δεν θα μπορέσει να πάει σινεμά.

Αυτός ο πρόχειρος συλλογισμός είναι ο πιο συνηθισμένος τρόπος υπολογισμού και ανάλυσης των υπονοημάτων.

Όμως, πρέπει να σημειώσουμε εδώ ότι ορισμένοι/ες ερευνητές/τριες θεωρούν ότι ο Grice ότι παρουσιάζει ως γενικές, καθολικές αρχές αυτά που ισχύουν ως άγραφοι κανόνες συνομιλίας για την αγγλική γλώσσα και τον αγγλοαμερικανικό πολιτισμό (ή, έστω, κυρίως για τον δυτικό κόσμο). Κάποιες μελέτες έχουν δείξει, για παράδειγμα, ότι σε ορισμένες κοινωνίες και γλώσσες δεν θεωρείται αυτονόητο ότι οι ομιλητές θα πρέπει να δώσουν όσες πληροφορίες γνωρίζουν για ένα θέμα. Δηλαδή, τα αξιώματα είναι πολιτισμικά καθορισμένα. Συνεπώς, η αρχή της συνεργασίας και τα τέσσερα αξιώματα μπορεί να μην είναι τόσο γενικευμένα όσο τα παρουσιάζει ο Grice.