2. Η μελέτη της γλωσσικής αλλαγής είναι διαχρονική μελέτη της γλώσσας

Μπορούμε να εξετάσουμε κάθε γλωσσικό στοιχείο και κάθε γλωσσικό σύστημα είτε ως προς τις σχέσεις του με άλλα στοιχεία και συστήματα που συνυπάρχουν κατά το ίδιο χρονικό διάστημα, είτε ως προς την προέλευση, τις μεταβολές, τα στάδια από τα οποία πέρασε μέχρι τη σημερινή του μορφή.

Στην πρώτη περίπτωση μελετάμε τη γλώσσα συγχρονικά, εξετάζοντας τις λειτουργίες και τις σχέσεις μεταξύ φθόγγων, μορφημάτων, λέξεων, φράσεων

που συνυπάρχουν στην ίδια χρονική περίοδο, π.χ. όπως όταν μελετάμε τη γραμματική της αρχαίας ελληνικής ή της νέας ελληνικής, ή συμβουλευόμαστε ένα λεξικό της αρχαίας ή της νέας.

Στη δεύτερη εξετάζουμε την εξέλιξη του στοιχείου ή του συστήματος με το πέρασμα του χρόνου εστιάζοντας στις διαδοχικές μορφές και λειτουργίες του. Τότε μελετάμε τη γλώσσα διαχρονικά ή στη διαχρονία της.

Η μελέτη της γλωσσικής αλλαγής συνεπάγεται, επομένως, διαχρονική θεώρηση

.

2.1 Πώς μελετάμε τη γλωσσική αλλαγή;

Κυρίως από τα γραπτά κείμενα που έχουν σωθεί από παλιότερες περιόδους της γλώσσας. Τέτοια κείμενα, ιδιαίτερα σε γλώσσες με πλούσια και συνεχή γραπτή παράδοση, προσφέρουν πολύτιμα δεδομένα. Από τα γραπτά κείμενα μπορούμε να πάρουμε ακόμα και πληροφορίες για την προφορά παλιότερων περιόδων. Π.χ. όταν βλέπουμε το ομηρικό όνομα Ἑλένη να γράφεται στα λατινικά ως Helena συμπεραίνουμε ότι στα αρχαία ελληνικά ο πρώτος φθόγγος της λέξης ήταν ένα πραγματικό δασύ σύμφωνο.

2.2 Μόνο τα γραπτά κείμενα μας επιτρέπουν να μελετήσουμε τη γλωσσική αλλαγή;

Η γλωσσική αλλαγή μπορεί να παρατηρηθεί και να μελετηθεί και μέσα από την ποικιλία της γλώσσας, μέσα από τους διαφορετικούς τύπους που μπορεί να συνυπάρχουν για την ίδια λειτουργία και μέσα από τις επιλογές που μπορεί να κάνει ο ομιλητής.

Οι διαφορετικές ποικιλίες είναι συχνά η αφετηρία για τις γλωσσικές αλλαγές και αποτελούν ενδείξεις ότι κάποιες αλλαγές βρίσκονται σε εξέλιξη.

Για να πάρουμε ένα παράδειγμα από τη νέα ελληνική, το γ’ πληθυντικό πρόσωπο διαφόρων ρηματικών χρόνων εμφανίζει δύο διαφορετικούς τύπους:

πεθαίνουν και πεθαίνουνε

πέθαναν και πεθάνανε

θα πεθάνουν και θα πεθάνουνε, κοκ.

Από τους τύπους αυτούς, οι δεύτεροι (πεθαίνουνε, πεθάνανε, θα πεθάνουνε), που απαντούν κυρίως στον προφορικό λόγο και στη λογοτεχνία, είναι ομαλότεροι (ή κανονικότεροι), αν λάβουμε υπόψη και τα άλλα πρόσωπα του πληθυντικού που έχουν επίσης τέσσερεις συλλαβές (πεθαίνουμε, πεθαίνετε κλπ.). Οι τύποι αυτοί μπορεί, άρα, να επικρατήσουν. Με την έννοια αυτή, η μορφολογική ποικιλία στο γ’ πληθυντικό πρόσωπο διαφόρων χρόνων μπορεί να οδηγήσει σε μια πιθανή αλλαγή του ρηματικού κλιτικού συστήματος. Γι’ αυτό λέμε ότι

οι διαφορετικές ποικιλίες σε μια γλώσσα μας διαφωτίζουν για τις πιθανές αλλαγές και μας δείχνουν την κατεύθυνση που μπορεί να πάρει η γλωσσική εξέλιξη.

2.3. Άρα μπορούμε να παρατηρήσουμε τη γλωσσική αλλαγή;

Ναι. Στην Ιστορία της αγγλικής γλώσσας οι συγγραφείς McCrum, Cran και MacNeil λένε το εξής:

«Δώσαμε ιδιαίτερη προσοχή στην καθημερινή ομιλούμενη αγγλική των ψαράδων, καουμπόηδων, λαϊκών τραγουδιστών, ιερέων, γιατρών κλπ. έτσι όπως μιλούσαν για τη δουλειά τους στη δική του ο καθένας γλωσσική ποικιλία. Η προσέγγιση αυτή αποκαλύπτει μια σημαντική αλήθεια για τη γλώσσα που η σταθερότητα του γραπτού λόγου συχνά αποκρύπτει: Ότι η γλώσσα είναι πάντα σε εξέλιξη πέρα από τον έλεγχο δασκάλων και κυβερνήσεων. Όταν κοιτάς τη γλώσσα μέσα από μικροσκόπιο, μπορείς να τη δεις να αλλάζει σχεδόν καθώς κοιτάς».

Η γλωσσική αλλαγή συμβαίνει

επομένως συνεχώς και σταδιακά . Με άλλα λόγια, δεν υπάρχει συγκεκριμένο χρονικό σημείο κατά το οποίο π.χ. η κλασική ή η ύστερη κλασική ελληνική μετατρέπονται σε κοινή, στη γλώσσα που μιλήθηκε τα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου (χρησιμοποιούμε ιστορικές περιόδους στη διαχρονική μελέτη μιας γλώσσας συμβατικά).

Μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις για την ιστορική γλωσσολογία στάθηκε το κατά πόσο θα μπορέσει να περιγράψει αυτή την πραγματικότητα της εν εξελίξει αλλαγής

.