2. Έννοια (sense) και αναφορά (reference)

2.1 Αναφορά

Κάθε λέξη (ή γενικότερα κάθε έκφραση) αναφέρεται σε πράγματα στον εξωτερικό κόσμο, και αυτά συνιστούν την αναφορά της. Η έκφραση π.χ.

το αριστερό μου πόδι

αναφέρεται για παράδειγμα στο συγκεκριμένο πόδι μιας συγκεκριμένης ομιλήτριας. Η έκφραση αυτή έχει δυνάμει πάρα πολλές αναφορές, τόσες όσοι είναι και οι άνθρωποι με αριστερά πόδια.

Από την άλλη, η έκφραση

ο τωρινός πρωθυπουργός της Ελλάδας

έχει μόνο μία αναφορά, αφού μόνο ένα άτομο μπορεί να είναι κάθε φορά πρωθυπουργός. Η αναφορά αυτή θα αλλάξει φυσικά στο μέλλον, όταν αλλάξει και ο πρωθυπουργός.

Υπάρχουν όμως και εκφράσεις με σταθερή αναφορά, όπως π.χ. η λέξη Μαδρίτη που αναφέρεται πάντα στο ίδιο πράγμα (στον ίδιο τόπο). Τέλος, είναι δυνατόν δύο διαφορετικές λέξεις ή εκφράσεις να έχουν την ίδια αναφορά, π.χ. Παρίσι και πόλη του φωτός που αναφέρονται βέβαια στην ίδια πόλη.

Η αναφορά, επομένως, είναι η σχέση ανάμεσα στη γλώσσα και τον κόσμο, στη γλώσσα και σε πράγματα, πρόσωπα, καταστάσεις

κ.ο.κ., που αναγνωρίζονται και κατονομάζονται μέσω της γλώσσας.

2.2 Έννοια

Αυτό που μας επιτρέπει να χρησιμοποιούμε μια έκφραση για να αναφερθούμε σε κάτι ή κάποιον είναι ότι

κάθε λέξη είναι συνδεδεμένη με μια σταθερή έννοια. Έτσι, κάθε φορά που ακούμε ή χρησιμοποιούμε αυτή τη λέξη, η αντίστοιχη έννοια μας έρχεται στον νου.

Μπορούμε να καταλάβουμε σε τι αναφέρεται η έκφραση το αριστερό μου πόδι ακριβώς γιατί έχουμε μια σταθερή ιδέα ως ομιλητές του τι σημαίνει αριστερό και τι σημαίνει πόδι. Και οι εκφράσεις Παρίσι και πόλη του φωτός έχουν μεν την ίδια αναφορά, όπως είπαμε πριν, αλλά ανακαλούν διαφορετικές έννοιες και η κάθε μία αναφέρεται στη γνωστή πόλη από άλλη οπτική.

Η έννοια δεν αντιστοιχεί πάντα ένα προς ένα στη σημασία μιας λέξης,

αφού μπορεί η σημασία να είναι σύνθετη (να περιλαμβάνει δηλαδή περισσότερες από μια έννοιες – π.χ. η σημασία της λέξης αγοραπωλησία περιλαμβάνει τουλάχιστον τις έννοιες «αγορά» και «πώληση») ή η λέξη να είναι πολύσημη (να συνδέεται δηλαδή εξ ορισμού με περισσότερες από μία έννοιες).

Σύμφωνα με τους δομιστές γλωσσολόγους,

η έννοια μιας λέξης καθορίζεται από τις σχέσεις της με άλλες λέξεις, με άλλες έννοιες, μέσα στο σύστημα της γλώσσας.

Στο προηγούμενο παράδειγμα, ένας ομιλητής δεν μπορεί να καταλάβει πλήρως τι θα πει αριστερό αν δεν έχει παράλληλα ιδέα του τι σημαίνει δεξιό. Και δεν μπορεί να κατανοήσει τη λέξη πόδι (για την ακρίβεια, την έννοια που αντιστοιχεί στη λέξη) παρά μόνο σε συνάρτηση με τις λέξεις σώμα, άκρο, χέρι κλπ.

Μέσω της έννοιας της, η λέξη συμμετέχει σε ένα δίκτυο σημασιολογικών σχέσεων με άλλες λέξεις της γλώσσας. Τέτοιες σχέσεις είναι η συνωνυμία, η αντωνυμία, η υπωνυμία, η μερωνυμία, η πολυσημία. Όταν λέμε δηλαδή ότι οι λέξεις αμάξι και αυτοκίνητο είναι συνώνυμες, για την ακρίβεια εννοούμε ότι οι έννοιες που συνδέονται με τις λέξεις αυτές είναι λίγο πολύ ισοδύναμες. Ή όταν λέμε ότι οι λέξεις ψηλός και κοντός είναι αντώνυμες, αυτό σημαίνει ότι οι έννοιες που συνδέονται με τις λέξεις αυτές είναι έννοιες αντίθετες.

2.3 Συμπέρασμα

Η έννοια και η αναφορά είναι επομένως δύο διαφορετικοί τρόποι να προσεγγίζουμε τη σημασία λέξεων και εκφράσεων. Η έννοια έχει να κάνει με σχέσεις μέσα στην ίδια τη γλώσσα και είναι εξ ορισμού κάτι αφηρημένο, ενώ η αναφορά με τις σχέσεις ανάμεσα στη γλώσσα και στον κόσμο.

Αν κάποιος για παράδειγμα σας ρωτήσει τι σημαίνει κόκκινο ένας τρόπος να απαντήσετε είναι να δείξετε όλα τα κόκκινα πράγματα που τυχόν υπάρχουν γύρω σας (χρησιμοποιώντας την «αναφορά» της λέξης). Ή μπορείτε να απαντήσετε με πιο γλωσσολογικό τρόπο λέγοντας π.χ. ότι κόκκινο είναι ένα είδος χρώματος διαφορετικό από το μαύρο, κοντινό με το πορτοκαλί, που περιλαμβάνει τόνους όπως το ροζ, το βαθυκόκκινο κλπ. (περιγράφοντας δηλαδή την «έννοια» της λέξης).