2. Η συνδήλωση είναι σημαντική

Η δήλωση της λέξης, ο βασικός πυρήνας της σημασίας, είναι βέβαια πολύ σημαντικό κομμάτι της σημασίας της και καθορίζει σε τι αναφέρεται η λέξη. Το τραπέζι δηλώνει αυτό που δηλώνει και η δήλωση αυτή το ξεχωρίζει από την καρέκλα, το κομοδίνο κοκ.

Αλλά και η συνδήλωση είναι σημαντική, γιατί πολλές φορές η συνδήλωση είναι που μας κάνει να χρησιμοποιούμε μια λέξη αντί μιας άλλης, που ξεχωρίζει το ένα συνώνυμο από το άλλο και φτάνει να επηρεάζει έως και τη δήλωση, δηλαδή τον πυρήνα της σημασίας, των λέξεων

.

2.1 Είδη συνδηλώσεων: Πώς οι συνδηλώσεις επηρεάζουν τη χρήση των λέξεων;

α. Οι λέξεις ξηρά/στεριά από τη μια και έδαφος από την άλλη ως προς τη δήλωσή τους είναι λίγο-πολύ συνώνυμες, αφού έχουν παρεμφερή σημασία και αναφέρονται στο ίδιο πράγμα. Αν παίρναμε φωτογραφίες ενός κομματιού μιας «ξηράς ή στεριάς» και του ίδιου κομματιού ενός «εδάφους», οι φωτογραφίες θα ήταν ίδιες. Αλλά οι λέξεις ξηρά/στεριά αντιδιαστέλλονται με τη θάλασσα, η λέξη έδαφος με τον αέρα: Αν κάποιος μας πει

Ύστερα από μέρες ταξιδιού αντίκρισαν ξηρά/στεριά

ξέρουμε ότι το ταξίδι ήταν θαλασσινό, ενώ αν μας πει

Έχουμε πια πλησιάσει αρκετά και βλέπουμε το έδαφος

καταλαβαίνουμε ότι προσεγγίζουν από τον αέρα.

Αυτή η διαφορετική συνδήλωση που αφορά το διαφορετικό πλαίσιο ή υπόβαθρο που ανακαλούν οι λέξεις είναι και ο βασικός λόγος που διαλέγουμε να χρησιμοποιήσουμε τη μία αντί της άλλης.

β. Οι λέξεις ξηρά και στεριά τώρα, που πριν φάνηκαν να έχουν την ίδια δήλωση αλλά και να μοιράζονται μέρος της συνδήλωσής τους, διαφέρουν ως προς άλλο είδος συνδηλώσεων. Αυτό συμβαίνει γιατί με άλλες λέξεις συνυπάρχει η λέξη ξηρά και με άλλες η λέξη στεριά. Λέμε στρατός ξηράς, επίθεση από ξηράς, πηγαίνω δια ξηράς (όχι στεριάς) ενώ αντίθετα λέμε πιάνω στεριά (όχι ξηρά).

Οι δύο λέξεις ανακαλούν άρα διαφορετικές λεξικές παρέες και συνδυασμούς και ως προς αυτό το κομμάτι της συνδήλωσης διαφέρουν

.

Οι προτιμήσεις μιας λέξης είναι καμιά φορά τόσο συχνές και ισχυροποιημένες που

επηρεάζουν μέχρι και τη βασική της σημασία. Το επίθετο ξανθός αναφέρεται σε ένα συγκεκριμένο χρώμα, αλλά ακολουθείται τόσο συχνά από το ουσιαστικό μαλλί (μαλλιά) που αυτό πια τείνει να ενσωματωθεί στη βασική του σημασία (με αποτέλεσμα να φαίνεται πολύ περίεργο και μη ιδιωματικό να μιλάμε για ξανθιά ταπετσαρία). Το ίδιο και το μαύρος που εμφανίζεται πολύ συχνά σε εκφράσεις με αρνητικές συνδηλώσεις (μαύρη αγορά, μαύρο χρήμα, μαύρο πρόβατο, μαύρα χρόνια, μαύρη λίστα κλπ.) με αποτέλεσμα να έχει σχεδόν αποκτήσει αρνητικό νόημα από μόνο του (π.χ. αν δεν ξέρεις για τι πράγμα μιλάω, ίσως να μην ξέρεις τι εννοώ ακριβώς με την έκφραση μαύρη Τετάρτη, αλλά σίγουρα καταλαβαίνεις ότι δεν μιλάω για κάτι καλό).

γ.

Διαφορετικές συνδηλώσεις δημιουργούνται και από τα διαφορετικά περιβάλλοντα στα οποία συνήθως απαντούν οι λέξεις.

Μία σημασία των λέξεων κατοικία, σπίτι, κονάκι, τσαρδί, φωλίτσα είναι το μέρος που μένει κάποιος, η μόνιμη ή προσωρινή διαμονή του. Αυτή είναι η δήλωσή τους και ως προς αυτό είναι συνώνυμες. Αλλά ξέρουμε ως ομιλητές της ελληνικής ότι η κάθε μια από αυτές ταιριάζει σε πολύ διαφορετικά περιβάλλοντα. Η κατοικία είναι επίσημη χρήση (π.χ. Συμπληρώστε στην αίτηση τη διεύθυνση κατοικίας σας), το σπίτι είναι η γενική λέξη που απαντά σε πολλά περιβάλλοντα, φωλίτσα είναι μεταφορική και συγκινησιακά φορτισμένη λέξη (Δεν βλέπω την ώρα να γυρίσω στη φωλίτσα μου), ενώ τσαρδί και κονάκι είναι λέξεις του λαϊκού ιδιώματος με έντονα συγκινησιακές αποχρώσεις. Και οι τρεις άρα ταιριάζουν μόνο σε καθημερινή ανεπίσημη ομιλία.

Το περιβάλλον που συμπαρασύρουν μαζί τους οι λέξεις αυτές είναι σίγουρα καθοριστικός παράγοντας για τη χρήση τους.

δ. Τέλος,

συνδηλώσεις μπορεί να δημιουργούνται και από τις άλλες σημασίες που τυχόν έχει μια λέξη με αποτέλεσμα η πολυσημία της να αντανακλάται μέσα σε μια συγκεκριμένη σημασία ή χρήση της.

Όταν π.χ. χαρακτηρίζουμε την έκβαση μιας επιχείρησης ή προσπάθειας ως ολοκαύτωμα είναι δύσκολο να αποσυνδέσουμε τη σημασία αυτή από τη βασική σημασία της λέξης να δηλώσει τη βαριά απώλεια ανθρώπινων ζωών και από τα ιστορικά παραδείγματα ολοκαυτώματος που ανακαλεί. Γι’ αυτό και η

μεταφορική χρήση είναι συγκινησιακά φορτισμένη και κουβαλάει πάντα έντονες και βιωματικές συνδηλώσεις.