1. Εισαγωγή - Ορισμός

Οι λέξεις αποτελούνται από μικρότερα τμήματα που έχουν σημασία, τα μορφήματα. Ορισμένα από τα μορφήματα είναι λεξικά, δηλαδή διαθέτουν σημασία που σχετίζεται με τον κόσμο, την πραγματικότητα, ενώ άλλα είναι γραμματικά, δηλαδή διαθέτουν σημασία σχετική με το εσωτερικό της γλώσσας, τη γραμματική.

Ας δούμε ορισμένα παραδείγματα λέξεων:

Στο επίθετο όμορφ-ος το μόρφημα όμορφ- εμφανίζεται σε όλους τους τύπους του επιθέτου, καθώς και σε όσες λέξειςπαράγονται από αυτό, π.χ.

όμορφ-η

όμορφ-ες

ομορφ-ούλ-ης

όμορφ-α.

Στο ουσιαστικό βουν-ό το μόρφημα βουν- εμφανίζεται σε όλους τους τύπους του ουσιαστικού, καθώς και σε όσες λέξεις παράγονται από αυτό, π.χ.

βουν-ού

βουν-ά

βουν-ίσι-ος.

Στο ρήμα τρέχ-ω το μόρφημα τρεχ- εμφανίζεται σε όλους τους τύπους του ρήματος, π.χ.

έ-τρεχ-α

έ-τρεξ-α (εδώ το -ξ- αντιστοιχεί στο συνδυασμό του συμφώνου -χ- του θέματος με το σύμφωνο -σ- που δηλώνει συνοπτική ρηματική όψη).

Στην αντωνυμία εκείν-ος το μόρφημα εκείν- εμφανίζεται σε όλους τους τύπους της αντωνυμίας, π.χ.

εκείν-η

εκείν-ων

εκείν-ους κλπ.

Διαπιστώνουμε, επομένως, ότι

υπάρχει ένα τμήμα της λέξης, το οποίο αφενός δεν αλλάζει και αφετέρου διαθέτει τη βασική λεξική σημασία. Αυτό το τμήμα της λέξης ονομάζεται θέμα.

Όταν χωρίζουμε τις λέξεις σε μορφήματα, τα ταξινομούμε ανάλογα με τη θέση και τη λειτουργία τους στη λέξη

. Π.χ. στη λέξη ξε-σκον-ίζ-ω διακρίνουμε τα μορφήματα:

Βλέπουμε ότι ως προς τη θέση το ξε- μπαίνει πριν από το θέμα –είναι άρα πρόθημα– για να παραχθεί μια λέξη: λέμε ότι είναι παραγωγικό πρόθημα. Το -ίζ- μπαίνει μετά από το θέμα –άρα είναι επίθημα– για να παραχθεί και πάλι μια λέξη: λέμε ότι είναι παραγωγικό επίθημα. Τέλος, το -ω μπαίνει και αυτό μετά το θέμα –άρα είναι, και αυτό, επίθημα– δίνοντας στοιχεία της κλίσης της λέξης (το α΄ πρόσωπο): λέμε ότι είναι κλιτικό επίθημα. Όλα αυτά είναι γραμματικά μορφήματα που λειτουργούν ως παραθήματα (ή προσφύματα). ΟΜΩΣ, η βασική λεξική σημασία της λέξης δίνεται από το μόρφημα σκον-, το οποίο είναι λεξικό και διαθέτει σημασία που σχετίζεται με την πραγματικότητα.

Το μόρφημα αυτό λειτουργεί ως θέμα, γιατί δίνει τη βασική λεξική πληροφορία και γιατί σε αυτό εφαρμόζονται όλες οι μορφολογικές διαδικασίες (η

προθηματοποίηση, η επιθηματοποίηση και η κλίση) που φτιάχνουν τη λέξη .

Επομένως, μπορούμε να διατυπώσουμε έναν πιο ολοκληρωμένο ορισμό:

Θέμα

είναι το μόρφημα που αποτελεί τη βάση για τη δημιουργία της λέξης και είναι κυρίως υπεύθυνο για τη σημασία της.

Το θέμα είναι απολύτως απαραίτητο στοιχείο για να υπάρξει λέξη. Είναι δυνατόν να υπάρξουν λέξεις χωρίς παραγωγικά προθήματα ή επιθήματα (π.χ. άνθρωπ-ος), είναι δυνατόν να υπάρξουν λέξεις ακόμη και χωρίς κλιτικά επιθήματα (οι άκλιτες λέξεις, π.χ. χτες), αλλά δεν είναι δυνατόν να υπάρξουν λέξεις χωρίς θέμα.

Πρέπει να σημειώσουμε ότι σε πολλά βιβλία Γραμματικής ο όρος θέμα χρησιμοποιείται ως συνώνυμος με τον όρο ρίζα. Ωστόσο, ο όρος ρίζα είναι πιο σωστό να χρησιμοποιείται για την ιστορική/ διαχρονική ανάλυση των λέξεων της νέας ελληνικής, ενώ για τη μορφολογική ανάλυση των λέξεων της νέας ελληνικής είναι ορθότερος ο όρος θέμα.