1. Το περιεχόμενο του όρου Γραμματική

Δεν είναι πάντα ξεκάθαρο τι περιλαμβάνει ο όρος Γραμματική, είτε όταν χρησιμοποιείται για την περιγραφή μιας γλώσσας είτε όταν αναφέρεται σε σχολικό βιβλίο ή μάθημα. Η έννοια που κατά καιρούς παίρνει ο όρος Γραμματική μπορεί να είναι εξαιρετικά στενή (όταν π.χ. αφορά μόνο κάποιους από τους κανόνες σχηματισμού των τύπων των λέξεων) ή εξαιρετικά ευρεία (όταν καταλήγει να αφορά οτιδήποτε σχετικό με τη γνώση και τη χρήση της γλώσσας).

Στην ελληνική εκπαιδευτική παράδοση ο όρος Γραμματική αφορούσε κυρίως αυτό που ονομάζουμε «τυπικό», δηλαδή κυρίως τους κανόνες σχηματισμού των διάφορων τύπων μιας λέξης – π.χ. τις πτώσεις για τα ονόματα, τους χρόνους, τις εγκλίσεις ή τα πρόσωπα για τα ρήματα κ.ο.κ. Η «γραμματική» αυτή συμπληρωνόταν από την ξεχωριστή μελέτη του «συντακτικού», το οποίο εξέταζε τους κανόνες συνδυασμού αυτών των τύπων για τον σχηματισμό προτάσεων.

Στα πιο πρόσφατα εγχειρίδια Γραμματικής έχουν ενοποιηθεί τα δύο αυτά τμήματα – και μάλιστα έχουν προστεθεί και άλλα, που αφορούν την προφορά, τη γραφή, τη σημασία και τη χρήση των προτάσεων.

Μεταξύ των δύο αυτών άκρων βρίσκεται η θέση της θεωρητικής γλωσσολογίας, που βλέπει τη Γραμματική ως μέρος της γνώσης που έχει ο κάθε ομιλητής για τη γλώσσα του (της γλωσσικής ικανότητας – σύμφωνα με τον Chomsky) Με άλλα λόγια, σύμφωνα με την άποψη αυτή, κάθε ομιλητής ξέροντας τη γλώσσα του ξέρει τους εξής κανόνες:

• κανόνες της φωνολογίας – που αφορούν τους σωστούς συνδυασμούς των φθόγγων και άλλους περιορισμούς ως προς την προφορά των λέξεων και των προτάσεων

  (π.χ. κάθε ομιλητής ξέρει ότι η λέξη μαθήματα είναι καλά σχηματισμένη, ενώ η λέξη μάθηματα όχι)

• κανόνες της μορφολογίας – που αφορούν τον σωστό σχηματισμό των διαφόρων τύπων των λέξεων

  (π.χ. κάθε ομιλητής ξέρει ότι η λέξη καλύτερος είναι καλά σχηματισμένη, ενώ η λέξη καλότερος όχι)

· κανόνες της σύνταξης – που αφορούν τους σωστούς συνδυασμούς των λέξεων μέσα στις προτάσεις

(π.χ. κάθε ομιλητής ξέρει ότι ο συνδυασμός ο παππούς μου είναι καλά σχηματισμένος, αλλά όχι και οι συνδυασμοί ο μου παππούς, μου ο παππούς, παππούς μου ο, παππούς ο μου)

• κανόνες της σημασιολογίας – που αφορούν περιορισμούς στη σημασία των λέξεων και των προτάσεων

  (π.χ. κάθε ομιλητής αναγνωρίζει ότι υπάρχει κάποια αντίφαση στην πρόταση Η αδελφή του είναι χήρα, αλλά δεν έχει παντρευτεί ποτέ).

Οι κανόνες αυτοί ισχύουν για όλους τους ομιλητές της γλώσσας και γενικά έχουν υποχρεωτικό χαρακτήρα. Από αυτή την άποψη, η γραμματική είναι πολύ διαφορετική από το λεξιλόγιο, το οποίο υπόκειται σε πολύ λιγότερους περιορισμούς.