1. Μπορούμε να πούμε εντελώς διαφορετικά πράγματα χρησιμοποιώντας τις ίδιες λέξεις ή προτάσεις;
Κάθε φορά που παράγουμε ή ερμηνεύουμε ένα γλωσσικό μήνυμα λαμβάνουμε υπόψη μας, χωρίς πάντα να το συνειδητοποιούμε, τις συνθήκες μέσα στις οποίες το παράγουμε ή το ερμηνεύουμε.
- Στην κουζίνα, μια μητέρα βλέπει το παιδί της να κάθεται στο τραπέζι και να παίζει με ένα μαχαίρι φέρνοντάς το κοντά στο πρόσωπό του. Του λέει:
«Μην το κάνεις αυτό, γιατί θα κοπείς».
Η μητέρα συμβουλεύει και ταυτόχρονα προειδοποιεί το παιδί να μην παίζει με το μαχαίρι και να μην το φέρνει κοντά στο πρόσωπό του, καθώς η ίδια φοβάται ότι το παιδί θα αυτοτραυματιστεί.
Ας συγκρίνουμε το παράδειγμα αυτό με το ακόλουθο:
- Μέσα στο αυτοκίνητο μιας σχολής οδηγών, την ώρα του μαθήματος, ο μαθητής μόλις έχει περάσει ένα STOP, χωρίς να ελέγξει προσεκτικά μήπως έρχεται κάποιο άλλο όχημα. Ο δάσκαλος του λέει:
«Μην το κάνεις αυτό, γιατί θα κοπείς».
Ο δάσκαλος προσπαθεί να διδάξει και ταυτόχρονα προειδοποιεί τον μαθητή να μην περνάει από STOP χωρίς να ελέγξει τον δρόμο μπροστά του, γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγήσει στην απόρριψή του στις εξετάσεις οδήγησης.
Παρατηρούμε ότι, μολονότι η πρόταση που παράγεται και στις δύο περιπτώσεις είναι ακριβώς η ίδια, η ερμηνεία που αποδίδεται σε αυτή κάθε φορά αλλάζει ανάλογα με το περιβάλλον στο οποίο η πρόταση αυτή παράγεται και ερμηνεύεται
- ο τόπος και ο χρόνος της επικοινωνίας (π.χ. κουζίνα, αυτοκίνητο, ώρα μαθήματος οδήγησης),
- οι συμμετέχοντες/ουσες, οι ρόλοι και οι μεταξύ τους σχέσεις (π.χ. μητέρα-παιδί, δάσκαλος-μαθητής),
- οι κινήσεις που κάνουν (π.χ. κινήσεις με μαχαίρι, οδήγηση χωρίς σταμάτημα),
- τα αντικείμενα που βρίσκονται στον χώρο (π.χ. τραπέζι, μαχαίρι, αυτοκίνητο, φρένο, πινακίδα STOP),
- η γνώση και οι εμπειρίες που έχουν οι συμμετέχοντες/ουσες σχετικά με τις δραστηριότητες στις οποίες συμμετέχουν ή/και τις οποίες παρατηρούν (π.χ. ιδιότητες μαχαιριού, ατυχήματα με μαχαίρια, εξετάσεις για δίπλωμα, κριτήρια αξιολόγησης οδηγών),
- το θέμα και ο στόχος της επικοινωνίας τους και η μορφή της (π.χ. αποφυγή ατυχήματος, συμβουλή ή προειδοποίηση, επιτυχία στις εξετάσεις, προφορικός λόγος),
- τί έχει προηγηθεί στη συγκεκριμένη επικοινωνία (π.χ. ο δάσκαλος οδήγησης μάλλον έχει ήδη πει στον μαθητή να ακινητοποιεί το αυτοκίνητο στο STOP και να μην ξαναξεκινάει χωρίς να ελέγξει αν έρχεται κάποιο άλλο αυτοκίνητο).
Όλα αυτά τα στοιχεία αποτελούν αυτό που ονομάζουμε περικείμενο.