1. Τι είναι σύνθετη λέξη;

Οι λέξεις που αποτελούν το λεξιλόγιο της νέας ελληνικής διαθέτουν αρκετές διαφορές μεταξύ τους. Διαφέρουν ως προς τις σημασίες που εκφράζουν και ως προς τον τρόπο που είναι «κατασκευασμένες», δηλαδή διαφέρουν ως προς τη δομή τους.

Ας παρατηρήσουμε τις λέξεις αλάτι, πιπέρι και αλατοπίπερο: εύκολα καταλαβαίνουμε ότι οι δύο πρώτες δίνουν, από τη μια πλευρά, πληροφορία για ένα υλικό (αλατ-, πιπερ-) και, από την άλλη, πληροφορία σχετική με το γένος και τον αριθμό (-ι και στις δύο περιπτώσεις). Η τρίτη λέξη δίνει περισσότερο περίπλοκη πληροφορία για υλικό (και αλατ- και πιπερ-), καθώς επίσης και πληροφορία για το γένος και τον αριθμό (-ο).

Διακρίνουμε, επομένως, ότι η τρίτη λέξη αποτελεί συνδυασμό των δύο πρώτων, τόσο στη μορφή όσο και στη σημασία· είναι δηλαδή μια σύνθετη λέξη.

Η διαδικασία με την οποία σχηματίζονται οι σύνθετες λέξεις ονομάζεται σύνθεση.

Εκτός από τη σύνθεση, οι λέξεις μπορούν να αλλάζουν μορφή και σημασία μέσω δύο άλλων διαδικασιών, της κλίσης και της παραγωγής.

Για να παραχθεί

μια σύνθετη λέξη στην ελληνική συμμετέχουν τουλάχιστον δύο λέξεις ή ακριβέστερα δύο θέματα λέξεων, τα οποία ονομάζονται συνθετικά. Στο παραπάνω παράδειγμα αλατ-ο-πίπερ-ο,

το αλατ- είναι το πρώτο συνθετικό,

και το πιπερ- είναι το δεύτερο συνθετικό.

Πιο σπάνια είναι η περίπτωση συνθέτων με περισσότερα από δύο θέματα, π.χ.

παρασκευ-ο-σαββατ-ο-κύριακ-ο.

1.1 Πώς αναγνωρίζουμε τις σύνθετες λέξεις;

Οι σύνθετες λέξεις [λέξη] διαθέτουν

α) ένα συνδετικό φωνήεν [σύμφωνο-φωνήεν] -ο- με το οποίο συνδέονται τα δύο συνθετικά· π.χ.

αλατ-ο-πίπερ-ο

β) νέο δικό τους τόνο [τονισμός] που μπορεί να μην σχετίζεται με τον τόνο των συνθετικών τους· π.χ.

η λέξη αλατοπίπερο έχει τόνο που δεν τον έχει κανένα από τα δύο συνθετικά

γ) νέα σημασία που γενικά προκύπτει από τη σημασία των συνθετικών· π.χ.

η σημασία της λέξης αλατοπίπερο προκύπτει από τη σημασία των λέξεων αλάτι και πιπέρι.

Μερικές φορές όμως η σημασία μπορεί να προκύπτει από μεταφορά (π.χ. ποντικομαμή ‘δύσμορφος και αντιπαθητικός άνθρωπος’).