1. Η ρίζα είναι στοιχείο της ιστορικής ανάλυσης των λέξεων
Πολλές φορές, τόσο από την παραδοσιακή Γραμματική όσο και από τη σύγχρονη γλωσσολογία ο όρος ρίζα χρησιμοποιείται ως συνώνυμος του όρου θέμα. Σύμφωνα με αυτή τη χρήση, ρίζα είναι το τμήμα της λέξηςπου μένει όταν αφαιρεθούν όλα τα παραθήματα (ή προσφύματα) και είναι υπεύθυνο για τη βασική σημασία της λέξης. Π.χ. ο τύπος γράφεις αποτελείται από τη «ρίζα» γράφ- και το κλιτικό επίθημα (ή κατάληξη) -εις. Ωστόσο, είναι σωστότερο γι’ αυτό το βασικό τμήμα της λέξης να χρησιμοποιούμε τον όρο θέμα, όταν αναλύουμε τη λέξη στη σύγχρονη μορφή της και να κρατήσουμε τον όρο ρίζα για την ιστορική/ διαχρονική[διαχρονία] ανάλυση των λέξεων.
Η ιστορική ανάλυση των λέξεων ονομάζεται ετυμολογία. Με αυτή μελετάμε την προέλευση των λέξεων, καθώς και τον τρόπο που αυτές αλλάζουν μορφή και σημασία μέσα στον χρόνο.
Ας δούμε ορισμένα παραδείγματα λέξεων της νέας ελληνικής, τις λέξεις
Όλοι εμείς οι φυσικοί ομιλητές της ελληνικής δεν αναγνωρίζουμε –δικαιολογημένα– ότι οι λέξεις αυτές έχουν μεταξύ τους κάποια σχέση σημασίας. Εάν τις χωρίσουμε σε μορφήματα [μόρφημα], κάνουμε δηλαδή μορφολογική [μορφολογία] ανάλυση, αναγνωρίζουμε τα εξής επιθήματα:
· στη λέξη λεχώνα το παραγωγικό [παραγωγικό επίθημα] -ών- και το κλιτικό -α·
· στη λέξη λέσχη το κλιτικό -η και
· στη λέξη λόχος το κλιτικό -ος.
Ωστόσο, μας είναι δύσκολο να αναγνωρίσουμε το θέμα των παραπάνω λέξεων, δηλαδή να συνδέσουμε το λεχ- του λεχώνα, το λέσχ- του λέσχη και το λοχ- του λόχος με κάποια συγκεκριμένη σημασία. Αυτό συμβαίνει γιατί οι λέξεις αυτές είναι παλιές, κληρονομημένες από παλιότερες φάσεις της γλώσσας μας και δεν μπορούμε να τις αναλύσουμε στη νέα ελληνική, μπορούμε να τις κατανοήσουμε και να τις χρησιμοποιήσουμε, αλλά όχι να τις αναλύσουμε.
Αν όμως συμβουλευτούμε κάποιο ετυμολογικό λεξικό, θα πάρουμε ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την ετυμολογία τους:
- Η λέξη λεχώνα έρχεται στα νέα ελληνικά από τα μεσαιωνικά ελληνικά, εκεί υπήρχε από τα ελληνιστικά ελληνικά και είναι δημιουργημένη στα αρχαία ελληνικά από το ρήμα λέχομαι που σήμαινε ‘κοιμάμαι, ξαπλώνω’. Υπήρχε, παράλληλα, και το ουσιαστικό λέχος που σήμαινε ‘κρεβάτι’. Επομένως, η σημασία της λέξης λεχώνα είναι ‘η γυναίκα που είναι ξαπλωμένη στο κρεβάτι μετά από τη γέννα’.
Άρα, στη λέξη υπάρχει η ρίζα λεχ-, την οποία αναγνωρίζουμε, όμως, μόνο με βάση την ετυμολογία. Σε αυτή την περίπτωση το λεχ- ονομάζεται ρίζα της λέξης και όχι θέμα.
- Η ίδια ρίζα υπάρχει και στη λέξη λέσχη, η οποία παράχθηκε [παραγωγή] από το ουσιαστικό λέκτρο που σήμαινε ‘κρεβάτι’. Η ίδια η λέξη λέσχη σήμαινε αρχικά ‘υπνωτήριο’ και στη συνέχεια ‘τόπος συγκέντρωσης’.
- Η ίδια ρίζα υπάρχει και στη λέξη λόχος. Είναι η ρίζα λεχ- στη μορφή λοχ-. Η λέξη λόχος σήμαινε αρχικά ‘τόπος όπου πλαγιάζει κάποιος’ και στη συνέχεια ‘τόπος αναμονής, ενέδρα’ και τελικά ‘μικρό στρατιωτικό τμήμα’.
Στις τρεις παραπάνω περιπτώσεις διαπιστώσαμε ότι η ρίζα λεχ-/ λοχ- εξηγεί την σημασία των λέξεων από ιστορική/ ετυμολογική πλευρά.
Διαπιστώσαμε, επίσης, ότι ο όρος ρίζα είναι κατάλληλος για τις περιπτώσεις αυτές, στις οποίες η μορφολογική ανάλυση της σύγχρονης μορφής των λέξεων δεν είναι δυνατόν να διακρίνει το θέμα.
Επομένως, από ιστορική σκοπιά ρίζα είναι η παλαιότερη μορφή του θέματος μιας λέξης, αφού αφαιρεθούν όλα τα
Πρέπει να επιμείνουμε στο γεγονός ότι η ετυμολογική ανάλυση είναι διαφορετική από τη μορφολογική ανάλυση της σύγχρονης μορφής των λέξεων. Μορφολογική ανάλυση μπορούν να κάνουν όλοι οι ομιλητές στις λέξεις που αναλύονται. Με αυτόν τον τρόπο μπορούν να φτιάχνουν και νέες λέξεις με βάση τα θέματα που αναγνωρίζουν. Από την άλλη πλευρά, η ετυμολογική ανάλυση γίνεται από τους ειδικούς επιστήμονες της ετυμολογίας και μπορεί να είναι χρήσιμη και ενδιαφέρουσα για όλους μας.