Νέα Ιωνία Ο ερχομός των προσφύγων
Γερμανικά, Τετράγωνα, Πέτρινα, Τζαμαλιώτικα. Γειτονιές του προσφυγικού συνοικισμού της Νέας Ιωνίας. Σ’ αυτές εγκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες της Μικρασιατικής καταστροφής και αργότερα της Ανταλλαγής. Σε στενούς δρόμους-διόδους οι νεοφερμένοι στριμώχνουν το δράμα τους στις καινούριες στενόχωρες συνθήκες οικιστικής οργάνωσης αλλά και κοινωνικοποίησης. Από τις παράγκες στα καφενεία και τις γαμήλιες τελετές του τότε, έναν αιώνα σχεδόν μετά τα παιδιά και τα εγγόνια των προσφύγων υποδέχονται την “άλλη” πλευρά, τους απογόνους των Τούρκων της Ανταλλαγής.
Η ίδρυση του συνοικισμ...
Η φωνή του ακούγονταν βραχνή, μα καθαρή στην προφορά κι η διήγησή του ανεμπόδιστη τραβούσε απαλά το δρόμο της:
—Η οδός 2ας Νοεμβρίου, έλεγε, είχε γίνει ένας δρόμος γεμάτος σκόνη παχιά, που όταν ήβρεχε γινόταν ένα τέλμα από λάσπη ως μια πιθαμή. Τον Κραυσίνδωνα τα κάρα τον περνούσαν από δρόμο, που ’χε δημιουργηθεί στον πάτο του. Όταν το χειμώνα ήβρεχε και κατέβαζε το λίγο νερό του, οι πεζοπόροι τον περνούσαν πάνω απ’ ένα μαδέρι. Ακόμα κουβαλούσαν τα κάρα κι από το δρόμο του Νεκροταφείου, τσ’ οδού Αναπαύσεως, περνώντας την ανατολική γέφυρα του Καλαμάρα.
»Τα πρώτα σπίτια του καινούργιου συνοικισμού χτίστηκαν σε σχήμα τετράγωνων —δέκα τον αριθμό (τα Α Β Γ Δ Ε Ζ Η Θ Ι και Κ)— με δυο πλευρές, εσωτερικές κι εξωτερικές, μ’ ένα πηγάδι για νερό σε μια μεριά του και στη μέση τσι κοινόχρηστες χρείες (αποχωρητήρια, διαιρούμενα σε κάμαρες κολλητές η μια δίπλα στην άλλη και μπρος-πίσω, με κοινούς τους τρεις τοίχους —τα χωρίσματα— και μπορούσε να τσι ξεχωρίσεις μόνον από τον τοίχο τση φάτσας τους, που ’ταν η πόρτα και το ’να παναθύρι τους. Τα ’χαν φτιάσει, λένε, πρόχειρα, γιατ’ ύστερα θα ’χτιζαν άλλα καλύτερα που θ’ αντικαθιστούσαν αυτά. Μα δυστυχώς —χτίστηκαν βέβαια κι άλλα πολλά τελειότερα— αυτά όμως ήμειναν και μένουν πια μόνιμα. Και πρέπει να ξέρεις πως το προσωρινό είναι και το πιο μόνιμο εδώ, γι’ αυτό ποτές να μη φτιάνεις κάτι το προσωρινό…».
Παρακολουθούσα τα χείλη του που ανοιγόκλειναν όπως μιλούσε. Ήταν καλός αφηγητής!
Μα την ιστορία του μου ’λεγε ή μου ’κανε μάθημα πατριδογνωσίας;
Εκείνος συνέχιζε:
—Στα τέλη του φθινοπώρου του 1925, τα «σπίτια» είχαν τελειώσει και διαδόθηκε η είδηση πως θα διανεμηθούν…
Όπως εδώ αναστέναξε κι ύστερα τράβηξε μια βαθιά ρουφηξιά από τον καπνό της γόπας του τσιγάρου του, εγώ του ’πα:
—Ναι, μα σεις ακόμα δε μου ’πατε τίποτε γι’ αυτά και του ’δειξα τα σημάδια του. Βέβαια, την ιστορία του τόπου λέτε, μα…
—Την ιστορία μου λέγω!… μ’ έκοψε ξερά κι έμεινε συλλογισμένος.
Πέρασαν λίγα λεπτά, όταν ακούστηκε πάλι η φωνή του:
Τσι παραμονές των Χριστουγέννων, έλεγε, οι κυνηγημένοι από την πατρίδα τους πρόσφυγες ξεχύθηκαν από τσι επιταγμένες αποθήκες, τα υπόγεια των μεγαλοσπιτιών του Βόλου και τσι εκκλησίες, όπου ήταν στοιβαγμένοι, περνούσαν λαχανιασμένοι το ποτάμι κι ήφταναν στα «σπίτια», αγωνιζόμενοι να εξασφαλίσουν μια κάμαρα. Ήμπαινε ένα άτομο από μια φαμίλια σε μια κάμαρα και στρώνοντας ένα τσούλι ή και τίποτις, καθόταν στο χώμα ώρες, μέρες και νύχτες, όσο να περάσει «η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων» να τους καταγράψει. Όταν κουραζόταν από την αναμονή, άλλο μέλος τση φαμίλιας έπαιρνε τη θέση του, γιατί αν ήτανε και ξεθαρρευόταν και την άφηνε για λίγο, άλλος καραδοκούσε απ’ όξω να την κάνει κατοχή. Μάχες ολόκληρες γίνηκαν για μια πιθαμή γης, που ’χε σκεπή σανίδια με πισόχαρτο. Και πόσοι και πόσες δεν ήμειναν νηστικοί και ξυλιασμένοι από το κρύο για να εξασφαλίσουν τη «στέγη» τους! Γιατ’ ήτανε τόσοι πολλοί οι πρόσφυγες, που οι κάμαρες αυτές δε θα μπορούσαν να στεγάσουν ούτε το ένα τέταρτό τους. Τη μέρα βγαίναν λίγο μέχρι την πόρτα να κουβεντιάσουν με κάποιον σαν αυτούς, να δουν αν κανείς δικός τους τους ήφερνε κανένα μαγκάλι με κάρβουνα, λίγο φαΐ από τα συσσίτια που ’χαν στήσει γι’ αυτούς οι αρχές, ενώ τη νύχτα τυλιγμένοι σε κουρελούδες την περνούσαν μ’ ένα σπαρματσέτο που έσπαζε λίγο τ’ αβάσταχτο σκοτάδι…
»Μια τέτοια κάμαρα ήπιασε κι η μάνα μου, φεύγοντας από το Οβραίικο.
»Τα Χριστούγεννα κείνα πέρασαν με κρύο, με στερήσεις, μ’ αγωνία, μα η Πρωτοχρονιά του 1926 βρήκε πολλούς από τους πρόσφυγες με την ικανοποίηση ότι είχαν κάπου να βάλουν το κεφάλι τους…»
Εδώ σταμάτησε απότομα κι ήμουν σίγουρος, από το ύφος του, πως δε θα ξαναμιλούσε, πως το «μάθημα» είχε πάρει το τέλος του.
Ο άνθρωπος αυτός φαίνεται είχε παρεξηγήσει τ’ ήθελα απ’ αυτόν, γιατί μέχρι τώρα δε μου ’λεγε παρά την ιστορία της Νέας Ιωνίας.
Στο αντικρινό τραπέζι παίζανε τα χαρτιά τους κι έβλεπα πως τους παρακολουθούσε τώρα μ’ ενδιαφέρον. Θα μ’ άφηνε, λοιπόν, για να τους πλησιάσει και να παρακολουθήσει το παιχνίδι τους από κοντά και δεν τολμούσα να κάνω ούτε παρατήρηση, ούτε να τον παρακαλέσω να συνεχίσει. Είχα σχεδόν μάθει τα χούγια του.
Αυτός, πραγματικά, κίνησε την καρέκλα του και πλησίασε την παρέα.
[…]
—Χαίρετε!… του γέλασε βιασμένα. Και σας ευχαριστούμε, κύριε!… Περάστε μέσα στην κάμαρά μας!… Ρετσέλι (γλυκό κουταλιού) δεν έχομε, μα ένα καφέ θα πάρετε, ε; Άνοιξε, παιδί μου!…
Το παιδί άνοιξε την πόρτα με το κλειδί που ’χε.
Πέρασε μέσα ο Κώστας κι είδε τη φτώχεια της προσφυγιάς σ’ όλο το μεγαλείο της: μια κουρελού στρωμένη στο χωματένιο δάπεδο, δώρο των πονόψυχων συγκατοίκων τους στο Οβραίικο, με στρωσίδια, δυο μπαγκέτες (σκαμιά), μια φουφού στη γωνιά, ένα πήλινο τσουκάλι, ένα καμινέτο οινοπνεύματος, ένα μπρίκι τενεκεδένιο, δυο πιάτα τσίγκινα, δυο κουτάλια και δυο κουταλάκια, δυο πιρούνια, δυο φλιτζάνια χωμάτινα του τσαγιού, ένα ποτήρι, μια στάμνα, μερικά μπουκάλια και μπουκαλάκια, ένα τηγάνι, ένα-δυο τενεκεδένια κουτιά από γάλα και άδεια σαρδελοκούτια, λίγο δαδί, ένα σπαρματσέτο, ένας κουβάς με το σχοινί του, φτιαγμένος από μισό γκαζοτενεκέ, που στη μια του πάντα ήταν κρεμασμένο ένα σιδηρικό για να βαραίνει και να γέρνει όταν τον ρίχνουν στο πηγάδι της γειτονιάς, ήταν όλη κι όλη η «επίπλωσή» τους κι η «κινητή περιουσία» τους. Κι όλ’ αυτά ήταν αραδιασμένα σύρριζα στον απέναντι από την πόρτα αμμοτσιμεντένιο τοίχο, πάνω σε μια σανίδα μακριά, που ’πιανε τα
Τον κάθισαν σ’ ένα από τα σκαμνιά κι όταν του πρόσφερε τον καφέ η νέα γυναίκα, κοκκίνισε από ντροπή για τη φτώχεια τους και θυμήθηκε τους ματζίρηδες που ’ξερε, τους Τούρκους πρόσφυγες, που πριν λίγα χρόνια έφταναν στην Τουρκία και στη Σμύρνη από τις βαλκανικές χώρες. «Όμως αυτή πόσο πιο φτωχιά ήταν κι απ’ εκείνους, παρόλο που και κείνοι διωγμένοι ήταν, μα όχι διωγμένοι όπως οι Σμυρνιοί μετά από μια τραγωδία, από μια σφαγή!… Γιουρούκηδες (κουρελιασμένοι) ήταν τώρα, χειρότεροι κι απ’ τους γύφτους κι απ’ τους ζητιάνους!…»
Τον καφέ του, ο Κώστας, τον έπινε μέσα στο φλιτζάνι του τσαγιού αμίλητος κι έβλεπε πόσο όμορφη ήταν έτσι κατακόκκινη η γυναίκα αυτή, η μάνα του μικρού του φίλου, η χήρα πρόσφυγα Σμυρνιά.
Το χέρι του τώρα χώθηκε στην τσέπη του κι έβγαλε ένα λερωμένο σακούλι και κοιτάζοντας κατάματα τη νέα γυναίκα, είπε:
—Αυτά τα πραγματάκια που έχει μέσα στο σακούλι, δικά σας είναι, μαντάμ! Όσο καιρό τα φύλαγα, έλεγα να τα ’δινα σε κείνη που θα ’κανα γυναίκα μου. Μ’ αφού είναι δικά σας κι αφού σας βρήκα, δεν μπορώ να μη σας τα παραδώσω…
Έλυσε τη σακούλα κι έβγαλε από μέσα μια χούφτα χρυσαφικά.
—Ορίστε!… είπε απλά.
Η γυναίκα έτρεμε την ώρα που τα κοίταζε μέσα στη χούφτα της.
—Μ’ αυτά, αλήθεια, είναι δικά μου τα χρυσαφικά, καλέ!… ψιθύρισε σαν χαμένη. Πώς;… πώς βρέθηκαν στα χέρια σας;…
—Τα ’χε ο Τουρκοκρητικός στις τσέπες του κλεμμένα από το σπίτι σας, στο Κοκάρ-Γιαλί.
—Ποιος Τουρκοκρητικός;… πώς τάκλεψε;… πώς τα ’χετε σεις;
—Ο μικρός ξέρει την ιστορία. Θα σας την πει… Είναι μια ιστορία με συμπτώσεις!…
Η γυναίκα κοίταζε αναστατωμένη από τα λόγια του και χωρίς να καταλαβαίνει τίποτε, μ’ ανοιχτή τη χούφτα της, που τα χρυσαφικά άστραφταν.
—Συμπτώσεις;… συμπτώσεις;… ψέλλιζε.
—Συμπτώσεις!… ξανάπε ο Κώστας.
Και το παιδί που κοίταζε κι αυτό μια τα χρυσαφικά, μια τη μάνα του, μια τον Κώστα, σε μια στιγμή ρίχτηκε μ’ ορμή στο λαιμό του άντρα που καθόταν στο σκαμνί και τον εφίλησε.
—Αυτό το σακούλι είναι του Τούρκου φαντάρου, τον ερώτησε. Τώρα καταλαβαίνω γιατί το είχε κρεμασμένο στο λαιμό σου και μ’ αυτό μόνον έπεσες στη θάλασσα, στο Τσανταρλί!…
—Ναι, του Τούρκου φαντάρου, που ανταμώσαμε στην Αλμυρή έρημο, που κείνος πέθανε από πείνα, δίψα και κόπωση και γω τον παράχωσα και του το πήρα γεμάτο κεχρί.
Κατσιρέλος Κ. Παναγιώτης, Στάση Μαυρομάτη, Προμηθεύς, Βόλος 1974, σ. 24-26, 89-90.
Μαγειρείο Μαυρομάτη...
Σα δεν έχεις δουλειά γυροφέρνεις γειτονιά, στριφογυρίζεις παραπέρα, πας στην παραλία, πας στον Άναυρο, τραβάς για τον Άνω Βόλο, ξεμακραίνεις προς το Σαμπάναγα ή κάθεσαι και στο πάρκο της Βαγγελίστρας να φας κάμποση ώρα. Όταν κάνει ζέστη όμως και βράζει ο τόπος ή όταν βρέχει ή κάνει κρύο, τι γίνεται; Χώνεσαι στον καφενέ ν’ … αναπνεύσεις την τσιγαρίλα και τη χνοτίλα.
—Καφέ, παιδί!…
—Αμέσωωως! το λέει σε σένα το γκαρσόνι με την άσπρη μπλούζα, φωνάζοντας δυνατά, απ’ όπου βρίσκεται. Βαρύν γλυκύυν! φωνάζει το ίδιο και στον καφετζή.
Ύστερα, από το τζάμι παρακολουθάς την κίνηση του μεγάλου δρόμου της Νέας Ιωνίας στο Βόλο, που οι κάτοικοί της τον λένε από ανέκαθεν «ο φαρδύς». Ρίχνεις λοξά τη ματιά σου να ιδείς ποιοι κατεβαίνουν, ποιοι ανεβαίνουν στη στάση των λεωφορείων, ποιοι έρχονται, ποιοι φεύγουν. Όμως οι γυναίκες είν’ εκείνες που σου τραβούν πιότερο την προσοχή.
[…]
Ωστόσο, το «χόμπι» μου εμένα είναι άλλο: μ’ αρέσει ν’ ακούω. Γλεντάω και περνά η ώρα μου καλύτερα με… τ’ αφτί!..
Οι νέοι δεν έχουν να μου πουν πολλά πράγματα ή μάλλον, σαν νέος που ’μαι, η ζωή και τα προβλήματά τους είναι παρόμοια με τα δικά μου και τα ξέρω. Έτσι… κολλάω στους γέρους, ν’ ακούω. Λένε κι αυτοί βλακείες, καυχησιολογίες και μπούρδες. Λένε κι αυτοί ακόμα και σόκιν και βρίζονται καμιά φορά σαν τα χαμίνια, που σε κάνει ν’ απορείς που δεν έχουν σοβαρευτεί ως αυτή την ηλικία κι οι πιότεροι έχουν πιαστεί από τα μαλλιά της εποχής τους, δεν την αφήνουν· και κατηγορούν συνέχεια χαζά «τη σημερινή νεολαία». Είναι σαν να μη μπορούν να καταλάβουν τους τωρινούς ή δε θέλουν να μας καταλάβουν. Δεν παραδέχονται τίποτε το καινούργιο. Η «δική τους εποχή» ήταν «η τίμια», «οι δικές τους ηθικές αξίες» ήταν «οι μόνες σωστές» κι άλλα.
Μα να σας πω, απ’ αυτά τα γεροντάκια ξεπηδάει καμιά φορά και καμιά ιστορία της προκοπής, με ζουμί, με σοβαρό περιεχόμενο, άγνωστο σε μας τους νέους, εντυπωσιακό, παλιό, ιστορικό. Και γω ψοφάω για παλιές ιστορίες. Τις εκτιμώ, γιατί πιστεύω πως το παλιό — ακόμα κι ο γερασμένος άνθρωπος με την πείρα του — έχει την αξία του. Γιατί το παλιό, αν είναι ιστορία, εκτός που σ’ ευχαριστεί να την ακούς, βγάζεις συμπεράσματα, αν είναι ντοκουμέντο το ’χεις υπόψη σου, αν είναι διαγωγή ή έθιμο βλέπεις πώς συμπεριφερόταν άλλοτε και συγκρίνεις κτλ… Γι’ αυτό, άλλωστε, βλέπεις πόσο ενδιαφέρον υπάρχει για το παρελθόν, πόσα ξοδεύονται για έρευνες που γίνονται χωρίς σταματημό, συστηματικά, επιστημονικά, για τα παλιά, τ’ αρχαία, τα παμπάλαια κλπ.
Ο σημαδεμένος γηραλαίος ανθρωπάκος ήρθε καινούργιος στον καφενέ που συχνάζω. Καθότανε σ’ ένα τραπεζάκι μοναχός, στριμωχτά κοντά στους άλλους, παράγγελνε τον καφέ του και παρακολουθούσε δίχως μιλιά που παίζανε. Αν έβρισκε λεύτερη την εφημερίδα, την έπαιρνε και διάβαζε πρώτα.
Όσο καιρό τον παρακολουθούσα, δεν έπιανε κουβέντα με κανέναν και με το γκαρσόνι συνεννοούνταν με μονές λέξεις. Δύσκολος φαινόταν στις κουβέντες του. Είχε μιαν ουλή στο δεξί του μάγουλο —μια κοψιά— και τα δάχτυλα του δεξιού του χεριού ήταν κοντά, παραμορφωμένα.
«Ένας γερασμένος άνθρωπος με τέτοια σημάδια, σκεφτόμουν, θα ’χει να σου πει πολλά, π.χ. πώς είχε τα σημάδια του;».
[…]
—Σαν ξένος φαίνεστε! Αθηναίος; τον ρώτησα.
—Όχι, απ’ εδώ ’μαι. Βολιώτης, μα πρόσφυγας απ’ τη Σμύρνη.
—Δε μένετε όμως εδώ! είπα γω με σιγουριά.
—Πώς, εδώ μένω, στο Συνοικισμό!
—Τότες;
—Θέλεις να πεις πως δε φαινόμουνα πούβετα (πουθενά);
—Μάλιστα. Δεν σας έχω ανταμώσει ποτές πιο μπρος.
Γέλασε κι είπε:
—Το μανάβικό μου το ’χα σ’ ένα μαχαλά του Βόλου, σ’ ένα στενό και για δαύτο ίσως. Μα, όχι!… Εγώ πιστεύω πως έχουμε ανταμώσει εμείς οι δυο. Είδε ο ένας τον άλλονε, μα δεν… είδε κανένας μας τον άλλο. Αυτό ήγινε γιατί προσπεράσαμε αδιάφορα.
—Τι έκανε, λέει;…
—Να, βλέπεις καρσί (απέναντί) σου ένα πράμα, μια ταμπέλα, να πούμε, ένα πρόσωπο, ένα οτιδήποτε που δεν αφορά εσένα, πέφτει βέβαια στην αντίληψή σου, στο υποσυνείδητό σου, μα επειδή ή δεν ήγινε κείνη τη στιγμή κάτι το σοβαρό, το εντυπωσιακό ή το παράξενο (κατά το συναισθηματικό σου κόσμο), κάτι που να σου κέντρισε τσ’ αισθήσεις σου δυσάρεστα ή ευχάριστα ή ολοκληρωτικά την περιέργειά σου ή δεν έχει κανένα ενδιαφέρον για τ’ άτομό σου, δεν το συνειδητοποιείς. Έτσι είναι σα να μην αντάμωσες ένα πρόσωπο, δεν είδες μια ταμπέλα ή ένα οτιδήποτε. Είναι σα να μην υπήρχαν αυτά ποτές για σένα.
Με κοίταξε στα μάτια.
—Άλλωστε τι ενδιαφέρει από πού είμαι ή ποιός είμαι ή τι είμαι; είπε σαν βαριεστημένα. Κανένας δεν είμαι!… Δισεκατομμύρια-δισεκατομμυρίων άνθρωποι γεννιούνται και πεθαίνουν και χάνονται χωρίς ν’ ακούσεις να γίνεται λόγος γι’ αυτούς. Είναι οι ανώνυμες μάζες, όχι που δεν ήκαναν ένα καλό ή κακό στη ζωή τους, μα γιατί οι ειδικές συνθήκες της γι’ αυτούς, τους άφησε άγνωστους.
Είπε αυτά και ξαναγύρισε να παρακολουθήσει τους τέσσερις στο διπλανό τραπέζι, που παίζανε πιλότα.
Εγώ που, φυσικά, δεν περίμενα να μου πει τόσες πολλές και με ολοκληρωμένες φράσεις λέξεις, που μόνον οι κουβενταράδες λένε, σκέφτηκα αμέσως πως έκανα λάθος για τον άνθρωπο. Αυτός, αδερφέ μου, μιλάει! Και μάλιστα έχει τέτοια ευφράδεια και τέτοια λογική παρατηρητικότητα, που θα ’ταν ένας ξεχωριστός τύπος γέρου. Γιατί πρώτη μου φορά άκουγα από ένα απλοϊκό γεράκο να τα λέει έτσι. Αυτός, λοιπόν, ο μπάρμπας θα ’χει πολλά να μου πει, θα ’χει πολλά να με μάθει.
—Πάντως, το σημάδι που έχετε στο πρόσωπό σας κι εντύπωση μου κάνει και το ενδιαφέρον μου κέντρισε, επέμεινα. Πώς έγινε;… και το χέρι σας;…
Έστρεψε το βλέμμα του πάλι σε μένα και με περιεργάστηκε από πάνω ίσαμε κάτω. Περίμενα πως θα θύμωνε και θα μ’ έστελνε στο διάολο. Μ’ αυτός γύρισε ξανά στην πιλότα, δίχως να μου δώσει σημασία.
[…]
—Κάποτε, άρχισε, όταν κοίταζες από τη θέση που βρισκόταν άλλοτε το παλιό Δημοτικό Θέατρο του Βόλου — από το σημερινό πάρκο τση πλατέας Ρήγα Φεραίου, που ’ναι το καινούργιο Δημαρχείο και το καινούργιο Δημοτικό Θέατρο — προς το βοριά, ο χωματόδρομος τσ’ οδού 2ας Νοεμβρίου ξετυλιγότανε κι ήφτανε ως το χείμαρρο Κραυσίνδωνα. Πέρα από το ποτάμι αυτό δεν υπήρχαν παρά χωράφια μόνον ίσαμε τον Ξεριά, απλωμένα στην κοιλάδα του Ξηρόκαμπου και μερικά χτίσματα σκορπισμένα σ’ όλη την άπλα του. Βορεινά ήπιανε κάμποσο χώρο η περιτριγυρισμένη έχταση του βολιώτικου Νεκροταφείου. Λίγο πιο ψηλά ήταν το περιφραγμένο χτήμα του Μπαλαφούτη. Μερικά αγροτόσπιτα —καλύβια— μακρυνιτσιώτικα βρισκότανε μπροστά, ας πούμε νότια, κοντά στο μπαράζι του Κραυσίνδωνα και δυτικά του το εργοστάσιο Οινοπνευματοποιίας, ή παλιά βίλα του Ιωσαφάτ — το «Οβραίικο» — που στη θέση του είναι τώρα άλλα σπίτια και στην Κατοχή το χρησιμοποίησαν οι Ιταλοί σαν φυλακή – στρατόπεδο συγκεντρώσεως κι ένα-δυο καζέλα των σιδηροδρόμων — δηλαδή σπιτάκια-καταφύγια για τους εργάτες του — το ’να σ’ αρκετή απόσταση από τ’ άλλο κατά μήκος τση σιδηροδρομικής γραμμής, που ξετυλιγότανε, περνώντας ανάμεσα από το Οβραίικο και το εργοστάσιο Οινοπνευματοποιίας, από το σταθμό του Βόλου ως τη γέφυρα του Ξεριά, στρίβοντας αριστερά μέσ’ από τη Λαμία για να χωθεί μέσ’ στα χωράφια γύρω από τους λόφους του Κάκαβου.
[…]
—Εμείς με τη μάνα μου, συνέχισε, μέναμε στο Οβραίικο, όπου μας πήγαν, όταν μας άδειασε το μεγάλο επιβατηγό ελληνικό βαπόρι «Μεγάλη Ελλάς» στο λιμάνι του Βόλου το ’22 από την καταστραμμένη Σμύρνη, που μας παράλαβε. Εκεί μένανε και κάνα-δυο άλλες φτωχές οικογένειες ντόπιων, που κείνες τσι πρώτες μέρες τση προσφυγιάς μας βοήθησαν όσο μπορούσαν…».
Εδώ στάθηκε μια στιγμή, έκλεισε τα μάτια, σα να ’θελε να ιδεί, λες, κάποιο όραμα κι όταν ακούστηκε πάλι η φωνή του να μιλάει, νόμιζες πως αυτό που ’λεγε τώρα, ήταν κάτι το τραγικά οδυνηρό, που αν ήταν μπορετό, δε θα το ’λεγε.
—Όταν τα τρένα, ακούστηκε να λέει, ήφευγαν ή ήφταναν από το εσωτερικό τση Θεσσαλίας και περνούσαν από μπρος μας, εμείς τα λιγοστά παιδιά του Οβραίικου, τρέχαμε ύστερα να μαζέψουμε τα καρφιά και τσι καρφίτσες, που ’χαμε αφήσει πάνω τσι σιδερένιες ράγες και το τρένο με το βάρος του τα ’φτιαχνε σα μαχαιράκια.
Αναστέναξε κι όταν συνέχισε, μου ’πε:
—Σ’ αυτόν τον κάμπο, λοιπόν, το 1924, αποφασίστηκε να ιδρυθεί μια καινούργια συνοικία, ένας προσφυγικός συνοικισμός — η Νέα Ιωνία — που σιγά-σιγά γιγάντωσε σε μιαν ολάκερη πολιτεία…
[…]
—Το καλοκαίρι του 1924, έλεγε τώρα, εκατό πενήντα μέτρα ως διακόσια, βορεινά από το καλύβι με το «θαυματουργό τζάμι» κι άλλα τόσα από τα Καραγιανναίικα χωράφια του δυτικού μπαραζιού του Κραυσίνδωνα, που ’ναι σήμερα οι κινηματογράφοι, η σκαπάνη άρχισε να σκάβει την ξερή γης, τη γεμάτη πέτρες που κατέβαζε το μεγάλο ρέμα του Ξεριά από τους πολύ πανάρχαιους αιώνες, γιατί, όπως λένε, αυτός ήταν ο αρχαίος Άναυρος τση μυθολογίας. Άνοιγε θεμέλια ξεριζώνοντας τα γομαράγκαθα, τσι κάπαρες και τις ρίζες των αγριοθάμνων, τα μόνα που ’ταν φυτρωμένα εκεί.
»Εδώ, λέγαν οι ντόπιοι, δε φυτρώνουν τίποτις άλλα, γιατ’ είναι ξερός ο τόπος και για δαύτο λέγεται και Ξηρόκαμπος. Ωστόσο αυτό δεν ήταν σωστό, γιατί αργότερα αποδείχτηκε πως ό,τι και να φυτεύτηκε, ανδρώθηκε και καρποφόρησε, φτάνει να του ρίχναν λίγο νερό, που το υπέδαφος είχε άφθονο. Άλλη απόδειξη ήταν το Νεκροταφείο με τα δέντρα του καθώς και το χτήμα του Μπαλαφούτη, που ’ταν φουντωμένο με βλάστηση.
»Το πρώτο συνεργείο εργατών ήφτασε.
»Τα κάρα ξεκινούσαν από το Βόλο, διέσχιζαν τρίζοντας την οδό 2ας Νοεμβρίου και κουβαλούσαν σανίδια, τσιμέντα, άμμο, ασβέστη, πέτρες κι ένα σωρό άλλα οικοδομήσιμα υλικά. Οι επιστάτες φώναζαν και διάταζαν και οι μαστόροι ιδρωκοπούσαν. Μα ήταν ευχαριστημένοι όλοι τους, γιατί οι πιότεροί τους ήταν απ’ αυτούς που καθότανε τσι κάμαρες που ετοίμαζαν και γιατί όλοι τους γέμιζαν και τις τσέπες τους παράδες.
»Ένας ανθρωπάκος μικρασιάτης γλυκομίλητος, γλυκομίλητος, κοντός, αδύνατος και μελαγχροινός, είχε στήσει μια φουφού και πάνω της ένα τηγάνι, που συνέχεια τηγάνιζε κεφτέδες για τους εργάτες. Ήταν ο πρώτος μάγερας τση νέας πόλης, ο πρώτος μαγαζάτοράς της. Τον έλεγαν Νίκο Μαυρομάτη και την πρώτη κάμαρα που χτίστηκε στο ντουρσέκι (στη γωνιά), αυτός την ήπιασε και απέ την ήκανε πραγματικό μαγέρικο. Το μαγέρικο αυτό βρίσκονταν δίπλα στη σημερινή στάση των λεωφορείων νούμερο 1 τση συγκοινωνίας Βόλου — Νέας Ιωνίας, στη στάση «Μαυρομάτη». Βλέπεις, είχε βάλει ο άνθρωπος τη σφραγίδα του και τ’ όνομά του έχει μείνει για πάντα στη νέα πολιτεία.
—Α!… έκανα γω διακόπτοντάς τον.
—Ναι, ναι… έκανε κι αυτός, γιατί κατάλαβε τι εννοούσα με το θαυμαστικό μου. Για δαύτο σου ’πα τότες πως το κατάλληλο μέρος ν’ ακούσεις την ιστορία μου ήταν εδώ.
—Βέβαια!… μουρμούρισα, μη καταλαβαίνοντας γιατί μου τα ’λεγε όλ’ αυτά.
—Το καφενείο που καθόμαστε τώρα και κουβεντιάζουμε, βρίσκεται ακριβώς στη θέση του πρώτου κείνου μαγαζιού τση Νέας Ιωνίας, του πρώτου μαγέρικου του Μαυρομάτη, που ’δωσε και τ’ όνομά του στο σημείο αυτό του «φαρδύ» δρόμου, στη στάση των λεωφορείων. Αυτή τη μαχαιριά που βλέπεις στο μάγουλο, όξω από το μαγέρικο κείνο την ήφαγα. Κι ήμουν τότες μικρό παιδί 14 χρονών.
Έψαχνε με το μάτι του από το τζάμι να ιδεί έξω, λες σε ποιο σημείο ακριβώς έγινε το κακό.
Μα γω δεν περίμενα τόσην ώρα ν’ ακούω τέτοια. Περίμενα να μου πει πώς είχε αυτά τα τραύματά τους αμέσως κι ανυπομονούσα. Αλλ’ ας είναι, κάτι άρχισε να λέει πάνω σ’ αυτό…
Κατσιρέλος Κ. Παναγιώτης, Στάση Μαυρομάτη, Προμηθεύς, Βόλος 1974, σ. 7-13, 19-24.
Οι πρόσφυγες κουβαλούν...
Στο Συνοικισμό, μου ’πε, όλη την άνοιξη την περάσανε με στερήσεις. Έπαιρνε το αγόρι η μάνα του και πήγαιναν να μαζέψουν ραδίκια στα Μελισσιάτικα και στο Διμήνι, που τα τρώγανε και τα υπόλοιπα τα πήγαινε το παιδί στις άλλοτε παράγκες της Πλατείας Ελευθερίας να τα πουλήσει. Με τα λίγα χρήματα που οικονομούσαν, αγόραζαν ψωμί, λάδι, κάρβουνα και σπαρματσέτα για να φέγγουν τα βράδια. Αργότερα, πήραν μια λάμπα πετρελαίου, όταν η μάνα του έπιασε δουλειά στα καπνά. Κι ήταν τότες πιο καλά.
—«Ευτυχώς, μου ’χε πει, που οι κάμαρες κείνες είν’ έτσι καμωμένες που ακούς ό,τι γίνεται δίπλα σου και πίσω σου. Ακούγαμε τα ροχαλητά των διπλανών μας, τσ’ ομιλίες τους, τ’ αναστενάγματά τους και δε νιώθαμε τόσο τη μοναξιά μας. Κι όταν συντροφιάζουν μια ευτυχία μ’ άλλη ευτυχία, μπορεί να γεννηθεί ίσως και μια καταστροφή, όταν όμως συντροφιάζουν μια δυστυχία μ’ άλλη δυστυχία, σίγουρα χαρίζουν λίγη ευτυχία και μια φτώχεια συντροφιασμένη μ’ άλλη φτώχεια, μικραίνει τη φτώχεια».
Εκεί, στους μαχαλάδες της καινούργιας συνοικίας, σμίξανε Σμυρνιοί με Κονιαλήδες, Προυσαλήδες με Αινδιλήδες, Εγγλεζονησιώτες με Μανησαλήδες, Σεβδικιαλήδες με Κουριώτες κι Έλληνες απ’ όλες τις γωνιές της Μικρασίας, άλλοι τουρκόφωνοι, άλλοι δεν ξέρανε καθόλου τούρκικα —όπως οι Σμυρνιοί— με τα δικά τους ήθη κι έθιμα, ζωντανά ακόμα, επειδή είχαν μεγάλη σημασία εκεί στη μικρασιάτικη πατρίδα, γιατί οι Έλληνες εκεί, περιστοιχισμένοι από το τούρκικο στοιχείο, ήταν απαραίτητο να το κρατούν ζηλότυπα, για να διατηρούνε την εθνική τους επαφή και να διασώζουνε την ελληνική παράδοση, αλλιώς θα τουρκεύανε.
Έτσι, από την αρχή που σχηματίστηκαν οι πρώτοι μαχαλάδες, οι νέοι γειτόνοι, κάθε βράδυ έκαναν κι εδώ τις βραδινές συγκεντρώσεις τους, τις βεγγέρες, ο μαχαλιώτης στον μαχαλιώτη, ο καρσινός στον καρσινό (ο απέναντι στον απέναντι), πηγαίνανε βίζιτες (επισκέψεις), λέγανε νιόσματα (αινίγματα), παραμύθια κι ιστορίες. Κι όταν οι «ραγιάδες» (οι πρόσφυγες, ως μη μουσουλμάνοι, μα Τούρκοι υπήκοοι εκεί) πήραν την αποζημίωση —κάπου το 15% της εγκατελειμμένης περιουσίας τους στη Μικρασία— σε ομολογίες, που αμέσως τις ξεπουλούσανε οι νηστικοί άνθρωποι στη μισή και πιο λίγη αξία τους «στους σαϊνάδες, τ’ αρπαχτικά πουλιά — γεράκια, τους εκμεταλλευτές χρηματομεσίτες», άρχισαν να γλεντάνε και δω, όπως και κει, αδελφωμένοι με τα χωματένια τους τύμπανα, τα τουμπελέκια που παίζανε και χτυπούσαν οι άλλοι τσουπανάκια (παλαμάκια), με σαμπτούρια, με τα ογκώδη μπουζούκια, τα ούτια τους και τους μπαγλαμάδες και τα βιολιά και τραγουδούσαν τραγούδια της Σμύρνης κι «αμανέδες μερακλίδικους», γεμάτους σεβντά και τα νέα τραγούδια της εποχής:
«Αν δε μου δώσει η μάνα σου
»σαράντα ’μολογίες,
»θα – ν – έρθω μέσ’ στο σπίτι σου
»να κάνω φασαρίες!…
»Ντούρνα – ντούρνα, ντούρα –ντούρα,
»στραβοκάνα και καμπούρα!…
……………………………………
[…]
Το βραδινό, τ’ αγόρι πήγε στο μαγέρικο του Μαυρομάτη να φωνάξει τον Κώστα, που ήταν με το φίλο του τον Θόδωρο, να πάνε σπίτι, που θα ’τρωγαν όλοι μαζί αυτήν την τελευταία Κυριακή των Απόκρεω και το πρωί θα πήγαιναν — αν ήταν καλός ο καιρός — στην «Καθαρή», στη θάλασσα, στις Αλυκές των Παγασών, που ’χε ωραία αμμουδιά.
Έξω ψιλόβρεχε, μα οι «κουδουνάτοι» (μασκαράδες) δε χαμπαρίζανε κι ήταν γεμάτος ο Φαρδύς.
Οι «γκεβετζέδες» (οι γουστόζοι) Μικρασιάτες, που παρόλη τη φτώχεια τους δεν τους έλειψε η όρεξη, γλεντούσαν και τα «χωρατά» τους (τ’ αστεία τους) ήταν ατελείωτα. Πόσο θα ’θελε κι αυτός να ήταν ντυμένος! Μα ήταν μικρός για να ’χει παρέες τέτοιες του γλεντιού. Γι’ αυτό έκανε γούστο με τους μεγάλους και γελούσε με τις παρδαλές φορεσιές. Άλλος έκανε το γιατρό, άλλος τον παλιάτσο, άλλος ήταν ντυμένος γυναίκα, άλλος παράσταινε τον αριστοκράτη κύριο με ψηλό καπέλο, φράκο, σκληρό κολάρο και μονόκλ, άλλος τον Τούρκο παλαιότουρκο με φέσι, άλλος το Βλάχο, άλλος ό,τι του κατέβαινε. Κι είχανε όργανα και κιθάρες και παίζανε. Όμως, μια ομάδα από καμιά εικοσαριά άνδρες, με κουρελιασμένα τσουβάλια για ρούχα, ξιπόλητοι, μισόγυμνοι και δεμένοι με σχοινιά ο ένας με τον άλλον, ανά δύο και πάλι δεμένοι οι μπροστινοί με τους πίσω, βάδιζαν σε φάλαγγα με βήμα στρατιωτικό. Δίπλα τους ένας «τσαούσης» (λοχίας Τούρκος), οπλισμένος σαν αστακός με ψεύτικα όπλα και μ’ ένα μαστίγιο στο χέρι, που κάθε τόσο έκανε πως το κατέβαζε στα γυμνά των δεμένων ανθρώπων, έδινε το βήμα:
—Σολ – σαγ, σολ – σαγ! (αριστερό – δεξιό). Μπιρ – ικί, μπιρ – ικί! (ένα – δυο).
Ήταν καρναβάλια, ντυμένοι σε βασανισμένους Έλληνες αιχμαλώτους, που σκυφτοί βαδίζανε και τσαλαβουτούσαν στις λάσπες του Φαρδύ. Κι όταν σταματούσε ο τσαούσης το «χαβά» του (να επαναλαμβάνουν τα ίδια) αυτοί τραγουδούσαν λυπητερά:
—«Εσκί –Σεχίρι τρομερό,
»με σύρματα πλεγμένο,
»μας έχεις κάψει την καρδιά,
»παναθεματισμένο…».
—«Στη Σμύρνη σφάζουνε αρνιά,
»στην Πόλη τα κριάρια,
»και μέσα στο Σαγγάριο,
»σφάζονται παλικάρια…»
Του παιδιού σφίχτηκε η καρδιά του.
—Έτσι… κι ο μπαμπάς μου!… αχ!… μπαμπάκα μου!… έκανε σα λυγμό.
Όχι, αυτή τη σκηνή δε θα την ξεχνούσε ποτές. Ήταν μια ζωντανή, μιαν αληθινή σκηνή αυτή που ’βλεπε!
Τους κοίταζε, τους κοίταζε, ώσπου περάσανε από μπρος του και στρίψανε στη γωνιά του Κ τετράγωνου οικημάτων του Συνοικισμού και σε λίγο χάθηκαν. Μπορεί να ’χε μεγάλη φασαρία ο Φαρδύς, μ’ αυτός ξεχώριζε ακόμα το τραγούδι τους, ώσπου έσβηνε σιγά-σιγά:
—«Πολλές μανάδες κλάψανε,
»ας κάψει κι η δική μου
»και μέσα στο Αφιόν-Καραχισάρ,
»εκεί ας βγει η ψυχή μου…»
Κι όταν δεν ακούγονταν απ’ αυτούς πια τίποτες, στ’ αυτιά του μικρού η βοή του δρόμου γινόταν ο χαβάς του τσαούση:
—Σολ – σαγ, σολ – σαγ!… Μπιρ – ικί, μπιρ – ικί!…».
Κατσιρέλος Κ. Παναγιώτης, Στάση Μαυρομάτη, Προμηθεύς, Βόλος 1974, σ. 48-49, 92-93.
Τα παιδιά της Νιόβης σ...
Βόλος, 10 Φεβρουαρίου 1923
Ο Βόλος είναι πολύ ωραία πόλη. Θα την χαρακτήριζα «αμφίβια», γιατί είναι χτισμένη ανάμεσα σε θάλασσα και σε βουνό – τον Παγασητικό κόλπο και το Πήλιο. Έχει αρχοντόσπιτα για μια αριστοκρατική τάξη, που επιμένει ακόμη να αποτελεί κλειστή κάστα, παρ’ ότι η ελληνική κοινωνία εκδημοκρατείται και τα λεγόμενα «τζάκια» χάνουν την παλιά αίγλη τους. Έχουν λέσχη και κυκλοφορούν με πολυτελή αμάξια. Μου λένε πως στο γραφικό Πήλιο έχουν χτίσει θαυμάσιες επαύλεις Βολιώτες, που έχουν τις επιχειρήσεις στους στην Αίγυπτο, για να ’ρχουνται τα καλοκαίρια. Θυμάμαι, πως ο εκπαιδευτικός Ελισσαίος Βασματζίδης, όταν με μύησε στο Δημοτικισμό, μου είχε εξιστορήσει της περιπέτειες του παιδαγωγού Αλέξανδρου Δελμούζου, που είχε ιδρύσει εδώ «Το Πειραματικό Σχολείο Βόλου», για να εφαρμόσει νεωτεριστικά παιδαγωγικά συστήματα. Ο Ερμής με τη διφυή του μορφή – λόγιος και κερδώος – κατεβαίνει συχνά στο Βόλο απ’ το γειτονικό Όλυμπο. Ο Βόλος είναι πολιτικό φέουδο του τοπάρχη Καρτάλη. Έχει επιστρατευμένους δεκάδες μαγκουροφόρους μπράβους, για να φυλάνε τα πολυάριθμα οικόπεδά του. Περίεργο: Απ’ τη συμπεριφορά του πρώτου κάτοικου, όταν επισκεφτώ μια πόλη, μου αποκαλύπτεται το ήθος όλων. Ο Βολιώτης, που πήρε τα στοιχεία μου στο ξενοδοχείο, χαμογέλασε, όταν του είπα πως είμαι Μικρασιάτης. «Εσείς οι πρόσφυγες είσαστε καλοί άνθρωποι. Εδώ έχομε κάμποσες οικογένειες απ’ τη Μικρά Ασία. Είναι όλοι νοικοκύρηδες. Ο γιος μου έχει αρραβωνιαστεί μια προσφυγοπούλα, τη Γλυκερία. Είναι απ’ τη Φώκαια». Τον ρώτησα τι δουλειά κάνει ο γιος του. Μου αποκρίθηκε: «Έχει ζαχαροπλαστείο». Του είπα: «Όταν παντρευτεί τη Γλυκερία να την πάρει στο μαγαζί του. Θα του κάνει ωραία γλυκά…». Γελάσαμε.
Βόλος, 12 Φεβρουαρίου 1923
Πήρα καλές παραγγελίες απ’ τα φαρμακεία. Επισκέφτηκα μια παλαιά αποθήκη μακαρονάδικου, όπου έχουν στεγαστεί προσφυγικές οικογένειες. Όλες είναι πολύ ευχαριστημένες. Έχουν λίγο πολύ, βολευτεί σε καλές δουλειές. Κάποιος, που γνώριζε το Βασίλη Ωνάση, μου έδειξε το παραγγελιοδοχικό γραφείο του. Πέσαμε ο ένας στην αγκαλιά του άλλου. Ο παλιός μας πρόεδρος της κοινότητας έχει πια ξεχάσει τη δουλειά του σαράφικου και ασχολείται με δέρματα. Εκπροσωπεί ένα μεγάλο εργοστάσιο κατεργασίας δερμάτων στη Μυτιλήνη χάρη σε σύσταση του γαμπρού του στο νησί, του ίλαρχου Γιώργου Αβροτέλη. «Εδώ με ’ριξε τη τύχη μου, εδώ θα ριζώσω», μου είπε. Το βράδυ μου έκανε το τραπέζι. Έχει ένα συμπαθητικό σπιτάκι στην επάνω πόλη. Μιλήσαμε για τα περασμένα αλλά και για τα μελλοντικά…
Τάσος Αθανασιάδης, Τα παιδιά της Νιόβης, τομ. Γ΄, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1995, σ. 180-182.
Η αντίστροφη πορεία τη...
ΠΡΟΕΔΡΟΣ. Το δικαστήριον αποσύρεται εις διάσκεψιν.
(Μετά την διάσκεψιν)ΠΡΟΕΔΡΟΣ. (Αναγινώσκει την απόφασιν υπ’ αριθ.18)·
«Το Δικαστήριον
»Σκεφθέν»Επειδή εκ της αποδεικτικής διαδικασίας και της συζητήσεως δεν προέκυψεν, ότι οι κατηγορούμενοι είτε κατά σύστασιν είτε ιδία έκαστος καθ’ οιονδήποτε τρόπον να ελκύσωσι προσηλύτους εις λεγόμενα θρησκευτικά δόγματα με τα οποία ενεργούμενα είναι ασυμβίβαστος η διατήρησις της πολιτικής τάξεως.
»Επειδή εκ της αποδεικτικής διαδικασίας προέκυψεν, ότι εκ των κατηγορουμένων οι Κόσσυβας, Κατσιρέλος και Σούλιος συγκεχυμένας έχοντες κοινωνιστικάς ιδέας, ων την επιστημονικήν σημασίαν και έκτασιν, ως εκ της μικράς διανοητικής αναπτύξεως αυτών και ατελεστάτης μορφώσεως δεν ηδύναντο να γνωρίζωσιν, εξέφραζον ταύτας προκαλούμενοι υπό άλλων εργατών εν ιδιωτικαίς ομιλίαις κατά τρόπον ατυχή, χωρίς να υπάρχει παρ’ αυτοίς η δολία προαίρεσις ήτοι η ενσυνείδητος δι’ αυτών προσβολή, εις πρόσκομμα άλλων του οφειλομένου σεβασμού εις τον δημιουργόν του παντός ή ενσυνείδητος έκφρασις αρχών, δοξών ή φρονημάτων αντιτιθεμένων εν γένει εις τας βάσεις της θρησκείας και της ηθικής ή άλλως επιβλαβών εις την θρησκείαν ή τα ήθη και ένεκεν του λόγου τούτου δι’ έλλειψιν του απαραιτήτου στοιχείου της δολίας προαιρέσεως απαλλακτέοι τυγχάνουσιν.
»Επειδή εκ της αυτής διαδικασίας και της συζητήσεως δεν πρόεκυψεν, ότι οι κατηγορούμενοι Δελμούζος, Σαράτσης και Ζάχος είτε κατά σύστασιν προς τους τρεις ανωτέρω αναφερομένους άλλους, είτε αυτοτελώς ενεργούντες εξετέλεσαν την δευτέραν εν των κατηγορητηρίω αναφερομένην πράξιν κατά τους εν αυτώ τόπους και χρόνους· διότι ούτε αι εν τω Εργατικών Κέντρω διαλέξεις αυτών ούτε η εν τω Παρθεναγωγείω διδασκαλία των δύο πρώτων προσέκρουον εις τας βάσεις της θρησκείας ή της ηθικής ή άλλως ήσαν επιβλαβείς εις την θρησκείαν και τα ήθη ή ότι εν γένει καθ’ οιονδήποτε άλλον τρόπον προφορικώς ή εγγράφως εξέφραζον τοιαύτας ιδέας ή άλλας προσπιπτούσας εις το άρθρον 18 του περί εξυβρίσεως νόμου, το δε μόνον δια τον πρώτον Δελμούζον προκύψαν γεγονός, ότι εν φιλικών συναδελφικώ κύκλω την Μεγάλην Παρασκευήν εν Βόλω ηρμήνευε ορθολογικώς την προσέλευσιν του Αποστόλου Παύλου εις την χριστιανικήν θρησκείαν, δεν αποτελεί παράβασιν ούτε του άρθρου 18 αλλ’ ούτε και του άρθρου 17, όπερ απαιτεί δημοσίας ομιλίας, ελλειπούσας εν προκειμένω.
»Επειδή και ως προς τους λοιπούς κατηγορουμένους δεν προέκυψεν ουδεμία απόδειξις ενοχής αυτών»Δια ταύτα
»Κηρύττει αθώους πάντας τους κατηγορουμένους και επιβάλλει τα έξοδα της δίκης εις βάρος του Δημοσίου». (Παταγώδη χειροκροτήματα εκ του ακροατηρίου και παρατεταμέναι επευφημίαι: Ζήτω η Δικαιοσύνη, ζήτω το Ναύπλιον).
Μετάβαση στο σημείο: Νέα Ιωνία