Ο Πλάτωνας για τα ονόματα Σκαμάνδριος και Αστυάναξ
Ερμογένης.
Εγώ είμαι βέβαιος ότι, αν δίδουν ονόματα οι θεοί, τα δίδουν ορθώς. Αλλά ποία είναι αυτά που λέγεις;
Σωκράτης.
Δεν γνωρίζεις ότι περί του ποταμού της Τροίας, ο οποίος εμονομάχει με τον Ήφαιστον, λέγει ότι οι μεν θεοί τον ονομάζουν Ξάνθον, οι δε άνδρες Σκάμανδρον;
Ερμογένης.
Μάλιστα.
Σωκράτης.
Τι φρονείς λοιπόν; δεν νομίζεις ότι είναι ωραίον πράγμα να γνωρίζης, διατί άραγε είναι ορθόν να ονομάζωμεν εκείνον τον ποταμόν μάλλον Ξάνθον παρά Σκάμανδρον; Ή, αν θέλης περί του πτηνού, το οποίον λέγει ότι: «χαλκίδα» το ονομάζουν οι θεοί, οι δε άνθρωποι «κύμινδιν», δεν είναι σπουδαίον αυτό το μάθημα, όσον είναι ορθότερον αυτό το ίδιον πτηνόν να λέγεται «χαλκίς» παρά «κύμινδις»; Ή η Βατίεια και Μυρρίνη και πολλά άλλα του ιδίου ποιητού και άλλων; αλλά ίσως αυτά να είναι ανώτερα των δυνάμεων μας διά να τα εννοήσωμεν. Ο Σκαμάνδριος όμως και ο Αστυάναξ είναι ανθρωποειδέστερα διά να τα εξετάσωμεν κατά την γνώμην μου, και ευκολώτερον να εύρωμεν δι' αυτά τα οποία λέγει ότι είναι ονόματα του υιού του Έκτορος, ποία άραγε εννοεί ότι είναι η ορθότης αυτών; Βεβαίως θα γνωρίζης τους στίχους, εις τους οποίους υπάρχουν αυτά τα οποία λέγω.
Ερμογένης.
Βεβαιότατα.
Σωκράτης.
Πώς λοιπόν; νομίζεις ότι ο Όμηρος φρονεί ότι ορθότερον είναι βαλμένον εις το παιδί το όνομα Αστυάναξ παρά το όνομα Σκαμάνδριος;
Ερμογένης.
Δεν ημπορώ να σου ειπώ.
Σωκράτης.
Τότε κάμε την εξής σκέψιν· εάν σε ερωτήση κανείς, ποίαν γνώμην έχεις άραγε ότι οι φρονιμώτεροι δίδουν ορθότερον τα ονόματα ή οι ανοητότεροι.
Ερμογένης.
Είναι φανερόν, θα έλεγα, ότι οι φρονιμώτεροι δίδουν ορθότερον τα ονόματα.
Σωκράτης.
Και τι νομίζεις; αι γυναίκες των διαφόρων λαών είναι φρονιμώτεραι, εάν λάβωμεν τον μέσον όρον του φύλου των, ή οι άνδρες;
Ερμογένης.
Οι άνδρες.
Σωκράτης.
Δεν γνωρίζεις λοιπόν ότι ο Όμηρος λέγει ότι το μικρό παιδί του Έκτορος υπό των Τρώων ονομάζεται Αστυάναξ, εξ ου έπεται ότι Σκαμάνδριος ωνομάζετο υπό των γυναικών, αφού βέβαια οι άνδρες το ωνόμαζον Αστυάνακτα;
Ερμογένης.
Βέβαια έτσι θα είναι.
Σωκράτης.
Αι λοιπόν και ο Όμηρος δεν ενόμιζε τους Τρώας σοφωτέρους από τας γυναίκας των;
Ερμογένης.
Εγώ τουλάχιστον έτσι νομίζω.
Σωκράτης.
Επομένως το όνομα Αστυάναξ ενόμιζε ότι είναι δοσμένον ορθότερον εις το παιδάκι αυτό παρά το όνομα Σκαμάνδριος;
Ερμογένης.
Αυτό φρονώ.
Σωκράτης.
Ας εξετάσωμεν λοιπόν διά ποίον λόγον άραγε. Ή μήπως αυτός ο ίδιος κάλλιστα υποδεικνύει το διατί; διότι λέγει: Επειδή μόνος του έσωζε την πόλιν και τα υψηλά τείχη. Δι' αυτό λοιπόν, καθώς φαίνεται, είναι ορθόν τον υιόν του σωτήρος των να ονομάζουν Αστυάνακτα εκείνης της πόλεως, την οποίαν έσωζε ο πατήρ του, καθώς λέγει ο Όμηρος.
Ερμογένης.
Μου φαίνεται.
Σωκράτης.
Τώρα όμως τι φρονείς διά το σπουδαιότερον; διότι ούτε εγώ ο ίδιος ακόμη δεν ημπορώ να το εννοήσω, Ερμογένη μου. Αλλά μήπως συ το εννοείς;
Ερμογένης.
Όχι, μα τον Δία.
Σωκράτης.
Αλλ' άραγε, αγαπητέ μου, μήπως και εις τον Έκτορα ο ίδιος ο Όμηρος έδωκε το όνομα;
Ερμογένης.
Πώς αυτή η ερώτησις;
Σωκράτης.
Διότι και τούτο μου φαίνεται ότι είναι απαράλλακτον με το όνομα Αστυάναξ, και αυτά τα ονόματα φαίνονται ωσάν Ελληνικά. Διότι ο άναξ και ο Έκτωρ σχεδόν την ιδίαν σημασίαν έχουν, δηλαδή όταν κανείς είναι άναξ ως προς ένα πράγμα, είναι βεβαίως συγχρόνως και έκτωρ του ιδίου πράγματος, διότι είναι φανερόν ότι είναι κύριος αυτού και κατέχει και έχει αυτό. Ή μήπως σου φαίνομαι ότι δεν λέγω σπουδαία πράγματα, αλλά απατώ τον εαυτόν μου με την ιδέαν ότι σχεδόν εγγίζω τα ίχνη της γνώμης του Ομήρου ως προς την ορθότητα των ονομασιών;
Ερμογένης.
Όχι μα τον Δία, καθώς εγώ φρονώ, αλλ' ίσως εγγίζεις κάτι τι.
Σωκράτης.
Και ομολογουμένως είναι δίκαιον, καθώς μου φαίνεται, τον απόγονον του λέοντος να ονομάζωμεν λέοντα και τον απόγονον του ίππου ίππον. Δεν εννοώ αν τυχόν γεννηθή ως τέρας από τον ίππον διάφορον τι και όχι ίππος, αλλά αν είναι απόγονος της ιδίας γενεάς κατά την φύσιν, αυτό εννοώ. Δηλαδή εάν εις ίππος γεννήση απόγονον βοός κατά την φύσιν, αυτό δεν πρέπει να το ονομάσωμεν πώλον αλλά μόσχον, και πάλιν αν από άνθρωπον, νομίζω, δεν γεννηθή απόγονος ανθρώπου, δεν πρέπει το γεννηθέν να ονομασθή άνθρωπος, ομοίως δε και διά τα δένδρα και όλα τα άλλα πράγματα. Δεν συμφωνείς;
Ερμογένης.
Συμφωνώ.
Σωκράτης.
Καλά το είπες. Και πρόσεχε μήπως σε απατήσω. Διότι συμφώνως προς αυτόν τον λόγον, αν από ένα βασιλέα γεννηθή κανείς απόγονος, πρέπει να ονομασθή βασιλεύς. Τώρα όμως αν κανείς με άλλας και άλλας συλλαβάς λέγη το ίδιον πράγμα, δεν έχει σημασίαν, ούτε εάν προσετέθη κανέν γράμμα ούτε εάν αφηρέθη, πάλιν δεν έχει καμμίαν σημασίαν, εφ' όσον συγκρατείται η ουσία αυτού του πράγματος και εκφράζεται διά του ονόματος.
Ερμογένης.
Τι εννοείς με τούτο;
Σωκράτης.
Όχι τίποτε στρυφνόν, αλλά καθώς διά τα στοιχεία του αλφαβήτου γνωρίζεις ότι λέγομεν ονόματα, και όχι μόνα τα στοιχεία πλην τεσσάρων, δηλαδή του ε, του υ, του ο και του ω (4). Δι' όλα όμως τα άλλα φωνήεντα και σύμφωνα γνωρίζεις ότι τα προφέρομεν προσθέτοντες και άλλα γράμματα, και τα καθιστώμεν ονόματα. Και όμως εφ' όσον ενυπάρχει σαφώς η δύναμις αυτού, είναι ορθόν να του αποδίδωμεν εκείνο το όνομα το οποίον θα μας δείξη αυτό το πράγμα. Παραδείγματος χάριν το β βλέπεις ότι ενώ προσετέθη το η και το τ και το α δεν το έβλαψε διόλου, ώστε να μην εκφράζη με ολόκληρον το όνομά του την φύσιν εκείνου του στοιχείου, του οποίου ήθελε ο νομοθέτης. Τόσην τέχνην έδειξαν διά να θέσουν καλώς τα ονόματα εις τα γράμματα.
Ερμογένης.
Μου φαίνεται ότι λέγεις την αλήθειαν.
Σωκράτης.
Λοιπόν και περί βασιλέως δεν ισχύει ο ίδιος λόγος; Δηλαδή θα γεννηθή μίαν ημέραν από βασιλέα βασιλεύς, καθώς και από αγαθόν αγαθός, και από ωραίον ωραίος και ούτω καθεξής, από έκαστον γένος θα γεννηθή άλλος όμοιος απόγονος, έκτος εάν γεννηθή τέρας. Επομένως πρέπει να τα ονομάσωμεν με τα ίδια ονόματα. Επιτρέπεται όμως να τα τροποποιούμεν κατά τας συλλαβάς, ώστε εις τον μη πεπειραμένον να είναι δυνατόν να νομίση ότι είναι διάφορον το έν του άλλου ενώ είναι τα ίδια. Καθώς εις όλους ημάς τα φάρμακα των ιατρών τροποποιούμενα με χρωματισμούς και με αρώματα φαίνονται διάφορα, αν και είναι τα ίδια, ενώ εις τον ιατρόν, ο οποίος προσέχει εις την δύναμιν των φαρμάκων, φαίνονται τα ίδια και δεν αποπλανάται από τα δευτερεύοντα. Κατ' αυτόν δε τον τρόπον ίσως και ένας πεπειραμένος περί των ονομάτων προσέχει εις την δύναμιν αυτών και δεν αποπλανάται εάν προσετέθη κανέν γράμμα, ή μετετέθη, ή αφηρέθη, ή και αν ακόμη μέσα εις όλως διάφορα γράμματα έγκειται η δύναμις του ονόματος. Καθώς αυτό το οποίον προ ολίγου ελέγαμεν, ότι δηλαδή το όνομα Αστυάναξ και Έκτωρ κανέν κοινόν γράμμα δεν έχουν πλην του τ, και όμως έχουν την ιδίαν σημασίαν.[…]
(Πλ., Κρατ. 392-394, μετ. Κ. Ζάμπας, Αθήνα: Φέξης 1910 και internet archive )