πιστοποίηση ελληνομάθειας.

Εφηβεία και κατάθλιψη

Η εφηβεία είναι η περίοδος της ζωής του ανθρώπου στην οποία συντελούνται οι σωματικές αλλαγές της ήβης, διαμορφώνεται η ταυτότητα του φύλου και του εαυτού κι οριστικοποιείται το πέρασμα στην ενήλικη ζωή. Όπως όλοι γνωρίζουμε, η θλίψη, η απαισιοδοξία, η υπερευαισθησία στην κριτική, η ντροπή και η ενοχή χαρακτηρίζουν την περίοδο αυτή, κάνοντάς μας να αναρωτηθούμε εάν και πότε η κατάθλιψη αποτελεί μία φυσιολογική εκδήλωση της εφηβείας ή εάν εντάσσεται στα πλαίσια του παθολογικού και αποτελεί ψυχιατρική διαταραχή.

Έρευνες αποδεικνύουν ότι η εφηβεία είναι μια περίοδος ανάπτυξης όπως όλες οι άλλες και ότι η μετάβαση στην ενήλικη ζωή μπορεί να ολοκληρωθεί σχετικά ομαλά, άρα η εμφάνιση συμπτωμάτων κατάθλιψης παραπέμπει σε διαταραχή της ψυχικής υγείας.

Τα σημερινά ψυχιατρικά διαγνωστικά συστήματα περιγράφουν την εικόνα της εφηβικής κατάθλιψης, όπως αυτήν των ενηλίκων, τονίζοντας όμως κάποιες ουσιαστικές διαφορές. Η πιο βασική διαφορά είναι ότι ο έφηβος μπορεί να παρουσιάσει ευερέθιστη διάθεση, αντί του συνήθους καταθλιπτικού συναισθήματος. Κυριαρχεί ο αρνητισμός, η απαισιοδοξία και οι συγκρούσεις με συνέπεια να διαταράσσονται οι διαπροσωπικές του σχέσεις στην οικογένεια και στο σχολείο. Ο έφηβος αποφεύγει δραστηριότητες, που άλλοτε τον ευχαριστούσαν ή που απαιτούν αυξημένα επίπεδα ενεργητικότητας εκ μέρους του, προβάλλοντας ως αιτία τη σωματική κόπωση, αλλά επιδεικνύοντας και μία έλλειψη ενδιαφέροντος, μία πλήξη. Συχνά, τα παιδιά και οι έφηβοι αδυνατούν να εκφράσουν λεκτικά τα συναισθήματά τους κι αντ’ αυτού παραπονούνται για σωματικές ενοχλήσεις όπως πονοκέφαλο, κοιλόπονο κλπ. Λόγω πτώσης της αυτοεκτίμησης, εμφάνισης φόβων, αλλά και δυσκολιών στη συγκέντρωση της προσοχής, η επίδοσή τους στο σχολείο μειώνεται απότομα. Ο παράλογος φόβος του εφήβου να πάει σχολείο – κυρίως όταν έως πρότινος είχε καλές επιδόσεις –η λεγόμενη σχολική φοβία ή σχολική άρνηση, είναι μία άλλη έκφραση της κατάθλιψης. Το ίδιο συμβαίνει και με τις διαταραχές της διαγωγής, που αφορούν επί μακρόν συστηματική καταπάτηση των δικαιωμάτων των άλλων ή παραβίαση των κοινωνικών κανόνων (επιθετικότητα, σκασιαρχεία, κλοπές, ψέματα, καταστροφές, χρήση ουσιών).

Η εφηβική κατάθλιψη σε άλλες χώρες συναντάται στο 5-10% του πληθυσμού. Στην Ελλάδα δεν έχουν γίνει πολλές σχετικές έρευνες, αλλά υπολογίζεται ότι 1 στα 5 παιδιά και εφήβους που παραπέμπονται στα παιδοψυχιατρικά τμήματα μπορεί να παρουσιάζει καταθλιπτικά συμπτώματα. Οι ραγδαίες κοινωνικές αλλαγές των τελευταίων δεκαετιών, όπως ο υπερπληθυσμός των πόλεων, η διάλυση της οικογένειας, η προοπτική της ανεργίας έχουν συμβάλει στην αύξηση της συχνότητας εμφάνισης της κατάθλιψης και στη μείωση του μέσου όρου ηλικίας πρώτης εμφάνισής της. Εμφανίζεται πολύ συχνότερα στα κορίτσια από ό,τι στα αγόρια, κάτι που, εν μέρει, ερμηνεύεται από τη θεωρία των στερεοτύπων του φύλου. Οι γονείς, συχνά, θεωρούν ότι πρόκειται για τα συνήθη χαρακτηριστικά της εφηβικής περιόδου και δε δίνουν τη δέουσα σημασία. Άλλωστε, φαίνεται ότι παρατηρούν και ανησυχούν περισσότερο για εξωτερικευμένες διαταραχές της συμπεριφοράς, παρά για την πραγματική συναισθηματική κατάσταση του παιδιού τους.

Όσον αφορά την αιτιολογία της, η κατάθλιψη είναι νόσος πολυπαραγοντική, δηλαδή πολλοί παράγοντες αλληλεπιδρούν, κάνοντας ένα παιδί ευάλωτο. Ο κίνδυνος εμφάνισής της αυξάνεται, όταν υπάρχει οικογενειακό ιστορικό της ασθένειας, υποδηλώνοντας πιθανή κληρονομική βιολογική ευπάθεια, χωρίς φυσικά αυτό να προδικάζει τίποτα. Υπάρχουν πολλές ενδείξεις ότι η βιοχημεία του εγκεφάλου αποτελεί, επίσης, σημαντικό παράγοντα. Άτομα με κατάθλιψη έχουν σημαντικές δυσλειτουργίες ορισμένων εγκεφαλικών χημικών ουσιών, όπως της σεροτονίνης και της νορεπινεφρίνης. Δεν είναι ακόμα γνωστό εάν οι βιοχημικές διαταραχές είναι γενετικές ή αποτέλεσμα χρόνιας έκθεσης σε στρεσογόνες ψυχολογικές και κοινωνικές συνθήκες. Περιβαλλοντικοί παράγοντες σαν τον θάνατο σημαντικών για τον έφηβο προσώπων, οικονομικά προβλήματα, μια σημαντική αλλαγή στη ζωή του ατόμου (π.χ. μετανάστευση, μετακόμιση, σχολική αποτυχία, διαζύγιο), κυρίως όταν απουσιάζει ένα υποστηρικτικό περιβάλλον, συνεισφέρουν στην εμφάνιση κατάθλιψης. Ψυχολογικοί και κοινωνικοί παράγοντες, επίσης, παίζουν ρόλο. Χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του ατόμου, όπως η απαισιόδοξη σκέψη, η χαμηλή αυτοεκτίμηση, η αίσθηση ότι δεν ελέγχει αρνητικά συμβάντα της ζωής του και μία τάση υπερβολικής ανησυχίας συνεισφέρουν στην εμφάνιση κατάθλιψης, καθώς μπορεί να εντείνουν την επιρροή στρεσσογόνων καταστάσεων. Η ανατροφή του παιδιού και οι προσδοκίες ανάλογα με το φύλο του επηρεάζουν τη διαμόρφωση των παραπάνω γνωστικών χαρακτηριστικών. Καθώς τα αρνητικά μοτίβα σκέψης αναπτύσσονται κατά την παιδική και εφηβική ηλικία, έρευνες έχουν δείξει ότι κακοί χειρισμοί των γονιών, όπως η λεκτική ή σωματική κακοποίηση, οι ασυνεπείς κανόνες, η απόρριψη, η μειωμένη έκφραση συναισθημάτων, οι γονεϊκοί καυγάδες και η έλλειψη επίβλεψης αυξάνουν τον κίνδυνο εμφάνισης άγχους και κατάθλιψης στα παιδιά και τους εφήβους.

Η πρώιμη ανίχνευση των καταθλιπτικών συμπτωμάτων στον έφηβο προστατεύει από τις δυσμενείς επιπτώσεις στα σχολικά επιτεύγματα, στις σχέσεις με τους γονείς και τους συνομηλίκους. Άλλωστε, σύμφωνα με τις έρευνες, η εφηβική κατάθλιψη είναι προγνωστικός παράγοντας επανεμφάνισης κατάθλιψης και αποπειρών αυτοκτονίας, καθώς και άλλων διαταραχών, όπως είναι οι αγχώδεις διαταραχές, η μανιοκατάθλιψη, η χρήση ουσιών και στην ενήλικη ζωή. Σημαντικό είναι να εκπαιδευτούν τα ίδια τα παιδιά, οι γονείς και οι δάσκαλοι στην αναγνώριση των πρώιμων συμπτωμάτων της ασθένειας, ώστε να ζητήσουν έγκαιρα τη βοήθεια ειδικού ψυχικής υγείας και να επιδείξουν καλή θεραπευτική συμμόρφωση. Η χορήγηση φαρμακευτικής αγωγής σπάνια ενδείκνυται στην ηλικία αυτή, παρότι έχει θεαματικά αποτελέσματα στην κατάθλιψη των ενηλίκων. Η θεραπευτική αντιμετώπιση ενός εφήβου με κατάθλιψη περιλαμβάνει κάποιας μορφής ψυχοθεραπεία, πάντα συμπεριλαμβάνοντας τους γονείς στην όλη διαδικασία.

Ελευθερία Λαμπροπούλου – Ψυχολόγος
μέλος της διεπιστημονικής ομάδας της Ε.Κ.Ψ. & Ψ.Υ.