Μια εξαντλητική συνόψιση των πολλών διαφορετικών ειδών λόγου, από τις τηλεφωνικές κλήσεις μέχρι τους τηλεφωνικούς λογαριασμούς, από το μυθιστόρημα έως τις ανακρίσεις, θα εκτεινόταν σε πολλές σελίδες. Οι ονομασίες των διαφόρων ειδών λόγου υποδηλώνουν πως υπάρχει διαφορά ανάμεσα σε ένα επιστημονικό άρθρο και σε ένα δοκίμιο, σε ένα κήρυγμα και σε έναν πολιτικό λόγο, κλπ. Προκειμένου να χαρτογραφηθούν οι διαφορές μεταξύ των ειδών λόγου, είναι απαραίτητη η ταξινόμηση. Αυτό που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι το γεγονός πως οι χρήστες της γλώσσας μπορούν να διακρίνουν τα διαφορετικά είδη λόγου: "Αυτό δεν είναι επαγγελματική επιστολή, είναι προσωπική". Οι άνθρωποι μπορούν να αναγνωρίσουν ταξινομικά λάθη: "Αυτό λέγεται παραμύθι, αλλά στην πραγματικότητα είναι μια επική αφήγηση". Μπορούν επίσης να παρατηρηθούν και αλλαγές στον χαρακτήρα του λόγου: "Σε αυτό το σημείο το έκτακτο δελτίο απέκτησε τον χαρακτήρα κυρίου άρθρου εφημερίδας". Οι άνθρωποι έχουν επίσης άποψη για την καταλληλότητα δεδομένων ειδών λόγου για συγκεκριμένους τύπους μηνυμάτων: "τέτοιου είδους σχόλια δεν είναι για να γράφονται στα πρακτικά". Και τέλος, τα είδη λόγου μπορούν να παρωδούνται: μια ιστορία μπορεί να μεταπλαστεί ώστε να έχει τη μορφή ημερολογίου ενός εξερευνητή, ή τη μορφή μιας δημοσιοϋπαλληλικής επιστολής. Φαίνεται πως οι άνθρωποι έχουν διαισθήσεις όσον αφορά τα είδη του λόγου. Προκειμένου να διαπιστώσουμε πού βασίζεται αυτή η διαίσθηση, είναι απαραίτητο να έχουμε ένα σύστημα ταξινόμησής τους, εντός του οποίου να μπορούν τα χαρακτηριστικά του λόγου να συσχετιστούν με τα είδη.
Πολλές προσπάθειες έχουν γίνει για τον σχεδιασμό ενός ταξινομικού συστήματος. Ένας μεγάλος αριθμός αυτών των προσπαθειών θυμίζουν τη φιλολογική επιστημονική έρευνα που έγινε στην περιοχή της θεωρίας των λογοτεχνικών ειδών, στην οποία τα τέσσερα είδη "παραμύθι", "μύθος", "έπος" και "θρύλος" είχαν διαχωριστεί με βάση τους δύο παράγοντες "θρησκευτικό" και "ιστορικό". Οι διαφορές ανάμεσα σε αυτά τα τέσσερα επικά είδη λόγου μπορούν να αναπαρασταθούν ως εξής.
(7) Παράδειγμα ταξινόμησης ειδών λόγου
| Θρησκευτικό | Ιστορικό | |
|---|---|---|
| Παραμύθι (η Κοκκινοσκουφίτσα) | - | - |
| Έπος (Γουλιέλμος Τέλος) | - | + |
| Μύθος (Το έπος του Γκίλγκαμες) | + | - |
| Θρύλος (Βασιλιάς Αρθούρος) | + | + |
Στην ταξινόμηση του γραπτού και του προφορικού μη λογοτεχνικού λόγου, μπορούμε να διακρίνουμε δύο προσεγγίσεις. Στην πρώτη προσέγγιση, μπορούν να χρησιμοποιηθούν βασικές αφηρημένες μορφές για τη διάκριση διαφόρων γενικών ειδών λόγου, οι οποίες μπορούν να χρησιμεύσουν ως κατηγορίες στις οποίες μπορούν να ενταχθούν διαφορετικά είδη λόγου. Σύμφωνα με τη δεύτερη προσέγγιση, ένα μοντέλο ειδών λόγου μπορεί να αναπτυχθεί μέσω του συσχετισμού του λόγου με τα χαρακτηριστικά της κειμενικής περίστασης. Ακολουθούν παραδείγματα και των δύο προσεγγίσεων.
Στην τυπολογία ειδών λόγου του Egon Werlich (1982), διακρίνονται πέντε βασικές ή ιδανικές μορφές που είναι θεμελιώδεις για τα είδη του λόγου. Ο Werlich υποστηρίζει την επιλογή αυτών των πέντε βασικών μορφών, κάνοντας αναφορά στις έμφυτες στην ανθρώπινη σκέψη δυνατότητες κατηγοριοποίησης. Οι βασικές μορφές δίνονται στην πρώτη στήλη του ακόλουθου διαγράμματος.
(8) Η τυπολογία ειδών λόγου του Werlich
| Βασικές Μορφές | Υποκειμενική | Αντικειμενική | |
|---|---|---|---|
| (1) | Περιγραφική | ιμπρεσσιονιστική περιγραφή | τεχνική περιγραφή |
| (2) | Αφηγηματική | αναφορά | είδηση |
| (3) | Επεξηγηματική | δοκίμιο | εξήγηση |
| (4) | Επιχειρηματολογική | σχόλιο | επιχειρηματολογία |
| (5) | Καθοδηγητική | οδηγίες | κατευθύνσεις, κανόνες, ρυθμίσεις και θεσμοί |
Ο Werlich συσχετίζει αυτές τις βασικές μορφές με συγκεκριμένες προτασιακές δομές. Ο χαρακτηριστικός τύπος πρότασης για την "καθοδηγητική" μορφή, για παράδειγμα, είναι η προστακτική. Η "αφηγηματική" απαιτεί έναν τύπο δηλωτικής πρότασης που περιέχει ένα ρήμα σε παρελθόντα χρόνο μαζί με ενδείξεις χρόνου και τόπου, όπως στην πρόταση: "Οι επιβάτες έφτασαν στη Νέα Υόρκη στη μέση της νύχτας".
Καθένα από τα πέντε βασικά είδη μπορεί να παρασταθεί με δύο τρόπους: τον υποκειμενικό (η αντίληψη του συγγραφέα) και τον αντικειμενικό (που μπορεί να επαληθευτεί από τους αναγνώστες). Και εδώ επίσης κατονομάζονται τα χαρακτηριστικά του λόγου. Η παθητική φωνή είναι, κατά τη γνώμη του Werlich, χαρακτηριστική της αντικειμενικής παρουσίασης, ενώ η ενεργητική φωνή χαρακτηρίζει τα υποκειμενικά είδη λόγου. Τα είδη λόγου που καθορίζονται με αυτό τον τρόπο πρέπει στη συνέχεια να υποδιαιρεθούν με βάση το "κανάλι" μέσω του οποίου διοχετεύονται, όπως για παράδειγμα το προφορικό σε αντιπαράθεση με το γραπτό. Μετά και από αυτή την υποδιαίρεση, τα είδη λόγου μπορούν να συγκεκριμενοποιηθούν. Τότε, παρατηρεί ο Werlich, θα γίνει ξεκάθαρο ότι ένα συγκεκριμένο είδος λόγου μπορεί να περιέχει διαφορετικές βασικές μορφές, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση μιας ιστορίας που ξεκινάει με μια ιμπρεσσιονιστική περιγραφή. Ένα σημαντικό σημείο για συζήτηση στην προσέγγιση του Werlich είναι η υπόσταση των πέντε βασικών μορφών. Η ύπαρξη των έμφυτων δυνατοτήτων κατηγοριοποίησης είναι δύσκολο να αποδειχτεί. Για τον λόγο αυτό, έχουν γίνει προσπάθειες για τη δημιουργία υποδιαιρέσεων με βάση άλλα κριτήρια.
Στην κατηγοριοποίηση του προφορικού λόγου που πραγματοποιήθηκε από τον Hugo Steger κ.ά (1974), το σημείο εκκίνησης είναι η περίσταση μέσα στην οποία εκτυλίσσεται ο λόγος. Με βάση κοινωνιολογικά κριτήρια, διακρίνονται έξι περιστάσεις λόγου, κάθε μια από τις οποίες ανταποκρίνεται σε ένα διακριτό είδος λόγου: 1) "παρουσίαση", 2) "μήνυμα", 3) "αναφορά", 4) "δημόσια συζήτηση", 5) "συνομιλία", 6) "συνέντευξη". Τα εισαγωγικά δηλώνουν πως δεν πρόκειται για καθημερινούς προσδιορισμούς αλλά για αφηρημένους τύπους λόγου. Για να διαχωρίσουμε αυτές τις περιστάσεις λόγου, μπορούμε να στηριχτούμε σε μια πληθώρα γνωρισμάτων. Παρακάτω δίνονται κάποια παραδείγματα.
(9) Κατηγοριοποίηση από τον Steger κ.ά
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Αριθμός ομιλητών | Ένας ομιλητής | + | + | + | ||||
| πολλαπλοί ομιλητές | + | + | + | |||||
| Θέση | Ισότιμη | + | + | |||||
| Ανισότιμη | + | + | + | + | ||||
| Καθορισμός του θέματος | Προκαθορισμένο θέμα | + | + | + | + | + | ||
| Μη προκαθορισμένο θέμα | + | |||||||
| Μέθοδος χειρισμού του θέματος | Περιγραφική | + | + | |||||
| Επιχειρηματολογική | + | + | + | |||||
| Συνεργατική | + |
| 1."παρουσίαση" | 4."δημόσια συζήτηση" | |||
| 2."μήνυμα" | 5."συνομιλία" | |||
| 3."αναφορά" | 6."συνέντευξη" |
Στην περίπτωση ενός συγκεκριμένου τεμαχίου λόγου, είναι απαραίτητο πρώτα να προσδιοριστεί ο βασικός τύπος και στη συνέχεια να προσδιοριστούν οι παράγοντες της περίστασης στη βάση της οποίας αυτό το είδος λόγου διακρίνεται από συναφή είδη. Π.χ., μια συνομιλία γιατρού-ασθενή μπορεί να κατηγοριοποιηθεί ως συνέντευξη. Αλλά και μια ανάκριση είναι και αυτή ένα είδος συνέντευξης. Χρησιμοποιώντας αυτό το μοντέλο ως αφετηρία, είναι δυνατόν να διερευνηθεί ποιος παράγοντας της περίστασης μπορεί να χρησιμοποιηθεί καλύτερα για να περιγράψει τη διαφορά· για παράδειγμα, ο ρόλος των συμμετεχόντων και οι στόχοι της συνέντευξης.
Τα μοντέλα που αναφέρθηκαν εδώ δεν έχουν αναπτυχθεί πλήρως. Στις σύγχρονες μελέτες ανάλυσης του συνεχούς λόγου, μπορούν να βρεθούν λίγες μόνο προσπάθειες εξαντλητικής ταξινόμησης. Υπάρχουν, ωστόσο, κάποιες αποδεκτές διαιρέσεις του προφορικού και γραπτού, μη λογοτεχνικού λόγου. Όσον αφορά τον προφορικό λόγο, η βασική διάκριση είναι ανάμεσα στον μονόλογο και τον διάλογο. Αυτός είναι ο πρώτος παράγοντας στην προσέγγιση του Steger. Σε αυτή την περίπτωση το κριτήριο είναι η ύπαρξη ή η απουσία διεπίδρασης. Ο διάλογος, ή ο διεπιδραστικός λόγος, χωρίζεται σύμφωνα με τη διαίρεση "συμμετρικός-ασύμμετρος". Στο σύστημα του Steger αυτό το χαρακτηριστικό ονομάζεται "θέση". "Ασύμμετρη" θέση σημαίνει πως οι μετέχοντες στη συζήτηση δεν έχουν τα ίδια δικαιώματα, όπως, για παράδειγμα, στην περίπτωση μιας ανάκρισης ή μιας συζήτησης κατά τη διδακτική διεπίδραση, όπου ο δικαστής και ο δάσκαλος, αντιστοίχως, μπορούν να καθορίσουν ποιος θα μιλήσει και τι θα πει. Ένα παράδειγμα συμμετρικού λόγου είναι μια συζήτηση μεταξύ δύο φίλων.