• I. Ενεργ.
  • Ά Μτβ.
    • 1)
      • α) Διαλέγω, ξεχωρίζω:
        • (Αχιλλ. O 131)·
        • εμάζωξεν όλους τους απελάτας και εξεχώρισεν απ’ αυτουνούς εκ των χιλίων τους εκατόν (Διγ. Άνδρ. 386³⁸)·
      • β) ορίζω:
        • να … ξεχωρίσει (ενν. μία εκκλησία) τόπον της συνόδου οπού θέλει έλθει (Χριστ. διδασκ. 482).
    • 2) Απομακρύνω, χωρίζω (ή κάνω να απομακρυνθούν, να χωρίσουν) άτομα που παλεύουν, μονομαχούν, κ.τ.ό.:
      • (Μορεζίν., Κλίνη Σολομ. 433), (Ερωτόκρ. Β́ 2369).
    • 3)
      • α) Κάνω δύο πρόσωπα να απομακρυνθούν, να μην έχουν πια σχέσεις, χωρίζω:
        • Οϊμέ, τον κύρη οκ το παιδί γιάντα το ξεχωρίζεις; (Ζήν. Δ́ 349)·
        • (με υποκ. τις λ. μελλάμενο, θάνατος, Χάρος):
          • (Σουμμ., Παστ. φίδ. Γ́ [547]), (Ερωφ. Έ 211), (Ροδολ. Β́ 361)·
      • β) τοποθετώ δύο πρόσωπα σε διαφορετικά μέρη:
        • εξεχώρισεν ο Αδάμ τον Κάιν από τον Άβελ (Καρτάν., Π. Ν. Διαθ. φ. 82^r).
    • 4)
      • α) (Προκ. για το Χάρο) χωρίζω (την ψυχή από το σώμα):
        • (Αλφ. (Mor.) III 48)·
      • β) (συνεκδ. με υποκ. την ψυχή) αφήνω, εγκαταλείπω:
        • (Τζάνε, Κατάν. 2).
    • 5)
      • α) Απομακρύνω κάπ. (από κοντά μου):
        • ποτέ από λόγου μου δε σ’ είχα ξεχωρίσει (Ροδολ. Έ 239)·
      • β) κρατώ σε απόσταση:
        • (Τζάνε, Κρ. πόλ. 479¹⁶).
    • 6) Τοποθετώ (πράγματα) σε απόσταση:
      • εφύτεψέ τα (ενν. τα κλωνάρια) … ξεχωρισμένα ένα από το άλλο (Καρτάν., Π. Ν. Διαθ. φ. 100^v).
    • 7) Αποχωρίζομαι κάπ.:
      • πονεί να μασε ξεχωρίσει (Ερωφ. Β́ 297)·
      • (με γεν.):
        • (Χούμνου, Κοσμογ. 1808).
    • 8) (Προκ. για μέλος του σώματος) αποχωρίζω, κόβω:
      • (Φορτουν. Β́ 55), (Τζάνε, Κρ. πόλ. 162²²).
    • 9) (Μεταφ., προκ. για συναίσθημα) απομακρύνω, διαλύω:
      • η γι-αγάπη … πάσα μ’ άλλη πεθυμιά και πόθο διώχνει και ξεχωρίζει (Πιστ. βοσκ. I 3, 16).
    • 10)
      • α) Διακρίνω, αναγνωρίζω:
        • Τον τάφον άνοιξε και ιδέ, … πτωχούς και πλούσιους … αν είν’ και ξεχωρίσεις (Αλφ. 15³⁸)·
      • β) κάνω διάκριση, ξεχωρίζω:
        • δεν ελόγιαζε να πει το πως δεν ξεχωρίζει τραγούδι απ’ τον τραγουδιστή (Ερωτόκρ. Ά 737)·
      • γ) διακρίνω (γράμματα), βλέπω καθαρά:
        • Βλέπω το γράμμα σα θαμπό και δεν το ξεχωρίζω (Ευγέν. Πρόλ. 55).
    • 11) (Προκ. για φιλία) σταματώ, διακόπτω, χαλώ:
      • για το χρουσάφι … οι φίλοι τσι φιλιές εξεχωρίσα (Ροδολ. Πρόλ. Μελλ. 28).
    • 12) Χωρίζω κ. για να το δώσω σε κάπ.·
      • (εδώ ειδικά για τον παράδεισο και τους πρωτοπλάστους):
        • (Καρτάν., Π. Ν. Διαθ. φ. 91^v).
    • 13) (Προκ. για διαφορές) διευθετώ, λύνω:
      • (Φορτουν. Ιντ. ά 72).
  • Β́ Αμτβ.
    • 1) Ξεχωρίζομαι, αποκρύνομαι από κ.:
      • Με ένα ροβέρσο … θα δεις την κεφαλήν τως να ξεχωρίσει απ’ το λαιμό (Φορτουν. Δ́ 150)·
      • (εδώ προκ. για αποσύνθεση του σώματος):
        • τ’ αφτιά μου εξεχωρίσασι (Τζάνε, Κατάν. 20).
    • 2) Χωρίζω από κάπ.:
      • ξεχωρίσαν αδελφοί, πατέρες και παιδιά τους (Διακρούσ. 95¹⁹).
    • 3)
      • α) Προχωρώ, φεύγω:
        • εξεχωρίσετε εμπρός, στους εδικούς μου αμέτε (Αχιλλ. L 965)·
      • β) απομακρύνομαι από το σύνολο στο οποίο ανήκω:
        • πέντε (ενν. καράβια) ξεχωρίζου, μέσα 'ς τσι Φώκες μπαίνουσι (Τζάνε, Κρ. πόλ. 318³).
    • 4)
      • α) (Προκ. για το σώμα) χωρίζομαι από την ψυχή, παύω να έχω ψυχή:
        • (Ερωφ. Ά 487)·
      • β) φρ. απού το … κορμί η ψη να ξεχωρίσει = να ξεψυχήσω:
        • (Φορτουν. Β́ 153).
• II. Μέσ.
  • Ά Μτβ.
    • 1) Αποχωρίζομαι κάπ.:
      • ελυπάτο (ενν. η θυγατέρα) τάχα να μας ξεχωριστεί (Ερωφ. Δ́ 182)·
    • 2) Απαρνούμαι κ., απέχω από κ.:
      • Του κόσμου τες απόλαυσες ας τες ξεχωριστούμεν (Πένθ. θαν. 29).
  • Β́ Αμτβ.
    • 1)
      • α) Αποχωρίζομαι κάπ., απομακρύνομαι από κάπ.:
        • απού το ταίρι μου να ζω ξεχωρισμένη (Ερωφ. Έ 444· Αχέλ. 993)·
      • β) (προκ. για την ψυχή· πβ. IB́4β):
        • (Καρτάν., Π. Ν. Διαθ. φ. 35^v)·
      • γ) προχωρώ, φεύγω:
        • Πάντρουκλε … εξεχωρίσθησε ομπρός, άμε εις τους γονείς μας (Αχιλλ. (Smith) N 1366).
    • 2) (Με επόμ. την πρόθ. εις + αιτιατ.)
      • α) φεύγω, απομακρύνομαι:
        • ξεφεύγομεν από τας αγκάλας τας πατρικάς, ξεχωρίζομέστανε εις χώραν μακράν (Πηγά, Χρυσοπ. 308 (10))·
      • β) πηγαίνω κατά μέρος:
        • ο καθείς … εις μέρος ας ξεχωριστεί … (Θησ. Ζ́ [11⁵]).
    • 3) (Προκ. για χώρα) χωρίζομαι, παύω να είμαι μέλος μιας συμμαχίας:
      • (Παλαμήδ., Βοηβ. 513).
    • 4) Διαχωρίζομαι, χωρίζομαι:
      • ένα κορμίν και τρεις κορφές ήσαν ξεχωρισμένες (Χούμνου, Κοσμογ. 397· Καρτάν., Π. Ν. Διαθ. φ. 15^r).

• Η μτχ. παρκ. ως επίθ. =
  • 1) Χωριστός:
    • ο πόθος … κάνει … και τα ξεχωρισμένα κορμιά στον κόσμο ζούσινε μόνο με πνέμαν ένα (Ερωφ. Έ 219)·
  • 2) Μόνος, που δεν έχει ταίρι:
    • μια γυναίκα μόνια τση γή άντρας ξεχωρισμένος (Ροδολ. Β́ 335).
  • 3)
    • α) Ξεχωριστός, εξαίρετος (εδώ για πρόσωπο):
      • Αχιλλεύς ο θαυμαστός, ο εξεχωρισμένος (Αχιλλ. L 797· 671)·
    • β) ιδιαίτερος:
      • την τύπωσιν την έβαλεν εις τόπον ξεχωρισμένον, τίμιον και άγιον (Καρτάν., Π. Ν. Διαθ. φ. 334^r)·
    • γ) εξαιρετικός, πολύ μεγάλος:
      • ανδρειάν εξεχωρισμένην (Αχιλλ. L 708).
  • 4) (Για λόγια) εξαιρετικά ωραία:
    • (Αχιλλ. L 1278).
  • 5) Διαφορετικός:
    • (Χούμνου, Κοσμογ. 2794).

[<αόρ. του εκχωρίζω (βλ. ά.). Τ. ξη‑ στο Meursius (ξηχωριστείν) και σήμ. κυπρ. (πβ. ξηχωριστώντα) και ποντ. Η λ. στο Βλάχ. και σήμ.]