• I. Ενεργ.
  • 1)
    • α) Σχίζω, κάνω κομμάτια:
      • τα φλάμπουρα ξεσκίσασι (Αχέλ. 1074)·
      • φρ. ξεσκίζω τα ρούχα μου =
        • (α) για εκδήλωση μεγάλης λύπης ή οργής:
          • (Δεφ., Σωσ. 210, Φορτουν. Β́ 374)·
        • (β) προκ. για δαιμονισμένο:
          • (Διαθ. Νίκωνος 258)·
    • β) (μεταφ. προκ. για την καρδιά):
      • την καρδιά μου εξέσκισε κι επήρε μου το νου μου (Πανώρ. Ά 164)·
    • γ) (σε μεταφ.) αποκηρύσσω, απαρνούμαι:
      • τη 'στόρηση της ανθρωπιάς εξέσκισες κι εγδύθης και προπατείς ωσάν το ζο (Ερωτόκρ. Ά 1182)·
    • δ) (προκ. για πληγή) ανοίγω περισσότερο, επιδεινώνω:
      • (Ερωτόκρ. Δ́ 1076).
  • 2) Σχίζω στα δυο:
    • (Βεντράμ., Φιλ. 208).
  • 3)
    • α) (Για άγριο θηρίο, σκύλο ή αρπακτικό πτηνό) καταξεσχίζω, κατασπαράζω:
      • (Χούμνου, Κοσμογ. 802, Θησ. Έ [57⁶], Αιτωλ., Μύθ. 3⁵)·
    • β) (προκ. για πολεμικούς ελέφαντες):
      • (Νεκταρ., Ιεροκοσμ. Ιστ. 252).
  • 4)
    • α) Γδέρνω, προκαλώ αμυχές:
      • τα πόδια σου στο δάσο να ξεσκίζεις (Πιστ. βοσκ. II 2, 100)·
    • β) (με αντικ. τα ουσ. μάγουλα, στήθη σε εκδήλωση πένθους):
      • (Λίμπον. 414, Κορων., Μπούας 42).
  • 5)
    • α) Εξοντώνω, αφανίζω, θανατώνω:
      • (Τζάνε, Κρ. πόλ. 498^10·)>
      • ενίκα δυνατούς κι εξέσχιζε λεοντάρια (Διγ. A 4401)·
    • β) (εδώ με ταυτόχρονο κομμάτιασμα της σάρκας):
      • κανονία στρατιώτες τρεις εξέσκισεν (Αχέλ. 1065)·
    • γ) διαμελίζω (νεκρό σώμα):
      • τον μουσικόν Ορφεύ όλες τους (ενν. οι Θρακιές) εξεσχίσαν (Σουμμ., Παστ. φίδ. Γ́ [445]).
  • 6) Συντρίβω, κομματιάζω:
    • (Ερωτόκρ. Β́ 2393).
  • 7)
    • α) (Μεταφ.) διασχίζω, διαπερνώ:
      • βροντή … τα νέφαλα ξεσκίζει (Ερωτόκρ. Β́ 1124)·
    • β) προκ. για το όργωμα:
      • ξεσκίζω την γην με το ζευγάρι (Πιστ. βοσκ. V 1, 12).
  • 8) Παραβιάζω τα σύνορα (χώρας, πόλης), εισβάλλω:
    • Αλίμονον στη χώραν μας, αφής την εξεσχίσαν οι Τούρκοι (Θρ. Κύπρ. 457).
  • 9) Καταστρέφω οικονομικά, «γδέρνω»:
    • να με ξεσκίσει, … το σπίτι μου να γδύσει; (Πανώρ. Έ 237).
  • 10) Αδικώ κατάφωρα:
    • να μην αφήνει (ενν. ο βασιλέας) να ξεσκίζονται οι πτωχοί οπού κρένονται (Μπερτόλδος 84).
• II. Μέσ.
  • 1)
    • α) Σχίζομαι, κόβομαι:
      • (Πεντ. Έξ. XXXIX 23)·
      • (σε σχ. υπαλλαγής):
        • να ξεσκίζομαι 'ς το ράσο (Φαλλίδ. 274)·
    • β) (μεταφ. σε ιδιάζ. χρ.):
      • εβάλθη (ενν. η βασίλισσα) να γελάσει τοιουτοτρόπως οπού έκανε χρεία να ξεσκισθεί και από τα δύο μέρη (Μπερτολδίνος 134).
  • 2) (Συνεκδ.) ταλαιπωρούμαι (πβ. ξέσκισμα 1):
    • εδώ κι εκεί ξεσκίζεσαι με τις συντρόφισσές σου και σκιας λαγό δεν ήφερες στο σπίτι μας (Πανώρ. Β́ 111).
  • 3) Ρίχνομαι, χτυπιέμαι κάτω (προκ. για δαιμονισμένο):
    • τον κάμει (ενν. το πνεύμα) και ξεσχίζεται και αφρίζει (Μάξιμ. Καλλιουπ., Κ. Διαθ. Μάρκ. θ́ 18).

• Η μτχ. παρκ. ως επίθ. =
  • 1) Σχισμένος, κουρελιασμένος:
    • ξεσκισμένον φόρεμα (Νεκταρ., Ιεροκοσμ. Ιστ. 425)·
    • (σε θέση ουσ.):
      • Επεριπάτει με παλαιά και ξεσχισμένα ζητών ελεημοσύνην (Νεκταρ., Ιεροκοσμ. Ιστ. 296).
  • 2) (Σε σχ. υπαλλαγής) που φορά σχισμένα ρούχα, κουρελής:
    • πάντα κακορίζικος είσαι και ξεσκισμένος (Στάθ. Ά 183)·
    • εγδυμνός και ξεσκισμένος (Φαλλίδ. 104).

[<επιτ. ξε‑ + σχίζω. Πβ. όμως και αρχ. εκσχίζω. Ο τ. ξερκ‑ στο Du Cange (λ. ξερκείν) και σήμ. ιδιωμ. Για τον τ. της μτχ. παρκ. ξεκ‑ πβ. ιδιωμ. ξεκώ, κ.ά. (Pern., Ét. linguist. I 430, 473). Ο τ. ξεσκ‑ (Βλάχ.) και η λ. (Du Cange) και σήμ.]