• Ά Αμτβ.
  • 1) Βγαίνω
    • α) (συν. από κλειστό σε ανοικτό χώρο):
      • εκ το παλάτι ξέβη (Κορων., Μπούας 55· Χρον. Τόκκων 526)·
    • β) (από πλοίο ύστερα από επίσκεψη σ’αυτό):
      • (Απόκοπ. 323)·
    • γ) (ιδιάζ. χρ.):
      • Ως χυμίζεται φάλκονας, όταν ξεβεί 'κ την σκούφια (Θησ. Ϛ́ [33⁵])·
    •  
      • δ¹) (από μέρος του σώματος):
        • εξέβην από την μήτραν της Εκάβης δαυλός αφτούμενος (Τρωικά 521²)·
      • δ²) (μεταφ.):
        • να ξέβαινεν η λάβρα εκ τα σκώτια μου (Ch. pop. 194)·
      • δ³) (προκ. για την ψυχή):
        • (Θησ. Β́ [64²])·
    •  
      • ε¹) (από τη θάλασσα στη στεριά):
        • εκ το νερόν εξέβηκεν (Θησ. (Foll.) I 67· Αιτωλ., Μύθ. 88⁶)·
      • ε²) (από λιμάνι):
        • εξέβησαν γ́ καραβία τούρκικα και επολεμίσαν (Μαχ. 130²⁷)·
    • στ) (προκ. για έξοδο πολιορκημένων):
      • οι έσωθεν χριστιανοί να ξέβουν να γλυτώσουν (Αχέλ. 883).
  • 2) Βγαίνω από τη φυλακή, αποφυλακίζομαι, απελευθερώνομαι:
    • ανοίκτησαν οι φυλακές, εξέβησαν οι Γενουβήσοι … και οι αιχμάλωτοι (Μαχ. 596³⁵· Χρον. Τόκκων 683).
  • 3) Αποβιβάζομαι:
    • σιμών’ η βάρκα προς την γην, ξεβαίνει δε ο κόμης (Βέλθ. 1228).
  • 4)
    • α) Φεύγω (από κάπ. τόπο), αναχωρώ· απομακρύνομαι:
      • εξέβη απ’ την χώραν (Κορων., Μπούας 32· 26)·
      • (με γεν.):
        • της Ρώμης να ξεβεί (Κορων., Μπούας 68)·
    • β) (σε συνεκδ.):
      • εξέβηκεν από τα γονικά της (Διγ. Esc. 1739)·
      • εξέβησαν απομπρός του (Μαχ. 252⁵)·
    • γ) (από εκδήλωση ή δραστηριότητα, λ.χ. γάμο, μάχη):
      • εξέβηκεν εκ την χαράν εκείνην (Πουλολ. μετά στ. 323 χφφ AZ κριτ. υπ.· Αχιλλ. L 410).
  • 5)
    • α) Αποπλέω:
      • τα κάτεργα τα βενέτικα εξέβησαν από την Κύπρον (Μαχ. 586³²)·
    • β) ανοίγομαι (στο πέλαγος):
      • (Απολλών. 89).
  • 6)
    • α) Πηγαίνω, μεταβαίνω (σε κάπ. τόπο):
      • εις τον Μορέαν εξέβηκε (Χρον. Τόκκων 2124· Αχέλ. 271)·
    • β) (με την πρόθ. εις και τις αιτιατ. απαντή(ν), απάντησιν, συναπάντησιν) πηγαίνω να προϋπαντήσω, να συναντήσω κάπ.:
      • (Αχιλλ. O 326), (Λίβ. Sc. 993), (Απόκοπ. 251)·
    • γ) (συνεκδ. για πλήθος) συγκεντρώνομαι, μαζεύομαι (για να παρακολουθήσω κ.):
      • όλοι εξέβησαν διά να ιδούν τον πόλεμον (Διγ. Άνδρ. 319¹⁴).
  • 7)
    • α) Βγαίνω έξω (από το σπίτι για περίπατο, διασκέδαση):
      • (Απολλών. 470)·
      • Εξέβηκεν ο Διγενής ίνα παραδιαβάσει (Διγ. Esc. 1097)·
    • β) κυκλοφορώ:
      • την νύκτα 'ξέρχεσαι και εξεβαίνεις έξω και την ημέραν κρύβεσαι (Πουλολ. 181 χφ Z κριτ. υπ).
  • 8) Περνώ, διαβαίνω, διέρχομαι:
    • Οι δε Φραντσόζοι να ξεβούν ουδόλως ημπορούσαν, διότι ο τόπος ην στενός (Κορων., Μπούας 74· 95).
  • 9)
    • α) Ξεκινώ, πηγαίνω για …:
      • Ο ρήγας … εξέβην γυρεύγοντα τα παιδιά του (Μαχ. 74¹⁷)·
    • β) (με την πρόθ. εις + αιτιατ.):
      • ξέβηκεν … εις κυνήγιν (Χρον. Τόκκων 881· Ιμπ. 810)·
    • γ) ξεκινώ, αναχωρώ:
      • εξέβηκα να έλθω εις την αφεντιάν σου (Μαχ. 378³³· Βέλθ. 120).
  • 10)
    • α) Εκστρατεύω· κάνω επιδρομή:
      • εξέβη ο Κρούμνος ο αυθέντης των Βουλγάρων μετά στρατιάς … πολλής (Hist. imp. 16· Διγ. Esc. 731)·
    • β) βγαίνω (από τα όρια της δικαιοδοσίας μου για πολεμικές επιχειρήσεις):
      • (Χρον. Τόκκων 155)·
    • γ) επιτίθεμαι:
      • ξέβαινον θυμούμεν’ ως λεοντάρια (Κορων., Μπούας 70).
  • 11) Απομακρύνομαι προσωρινά από το πεδίο της μάχης:
    • εξέβηκεν παρέξω, το απελατίκιν έσυρεν και πάλιν κατεβαίνει (Αχιλλ. (Smith) N 1402).
  • 12) Εκδιώκομαι, (πιθ.) εκθρονίζομαι:
    • δεν είσαι άξιος να έχεις βασιλεία και … θέλεις εξεβεί από την Μοσχοβίαν (Βίος Δημ. Μοσχ. 618).
  • 13) Προβάλλω, εμφανίζομαι (βγαίνοντας από κάπου):
    • εξέβησαν από το δάσος Αραβίτες εκατόν (Διγ. Άνδρ. 371^10‑11)·
    • (με την πρόθ. εις + αιτιατ.):
      • θηριό εξέβη εις αυτούς (Αλεξ. 2046)·
    • (με γεν.):
      • όνταν … εξέβησαν οι φρέρηδες του όχλου, … (Μαχ. 10¹⁶).
  • 14) Βγαίνω, ξεχωρίζω από μια ομάδα· προχωρώ (στο μέσον συγκέντρωσης ξεχωρίζοντας από τους υπόλοιπους):
    • Εξέβη εκ το αλλάγιν του απάνω εις το φαρίν του (Χρον. Μορ. P 5061)·
    • ο Βελισάριος ξηβαίνει εις το μέσον (Διήγ. Βελ. χ 527).
  • 15) (Μεταφ.) αποσκιρτώ, αποσχίζομαι, αποστατώ:
    • από τους … ιβ́ εξέβησαν γ́ και επήγαν με τον ρήγα (Μαχ. 56¹⁷).
  • 16) (Με την πρόθ. εκ + γεν. ή αιτιατ. των ουσ. θέλημα, ορισμός) παραβαίνω:
    • έξω ουδέν εξέβηκα εκ του θελήματός σου (Γεωργηλ., Βελ. Λ 203· Πλουσιαδ., Θρ. Θεοτ. 110).
  • 17) Κατεβαίνω:
    • ελειτούργησεν (ενν. ο πάπας) κι εξέβην από το βήμα (Χρον. Μορ. H 6174).
  • 18) Κατεβαίνω από άλογο, πεζεύω:
    • (Λίβ. Esc. 2529).
  • 19) (Με κατηγ.)
    • α) καταλήγω σε ορισμένη κατάσταση:
      • Άγορος … αιχμάλωτος εξέβηκεν (Λίβ. N 1389)·
    • β) αποδεικνύομαι, αναδεικνύομαι, γίνομαι:
      • εξέβηκεν στ’ άρματα αντρειωμένος (Χρον. Μορ. H 3091· Πουλολ. 260)·
    • γ) φαίνομαι:
      • είτις εξέβει πρόθυμος να πράξει αντρειωμένα, πλούτον … και τιμήν εκείνῳ να ποιήσω (Διήγ. Βελ. N² 195).
  • 20) Αναδεικνύομαι (σε αξίωμα):
    • εις το κουμού της Βενετίας εξέβησαν ανθρώποι γνώσεως μεγάλης (Χρον. Μορ. H 950).
  • 21)
    • α) (Προκ. για ουράνιο σώμα) ανατέλλω:
      • εξέβην η σελήνη (Καλλίμ. 937)·
    • β) (σε συνεκδ.):
      • πριχού ξεβεί η λάμψις του ηλίου (Γεωργηλ., Βελ. Λ 396).
  • 22) (Προκ. για φήμη) διαδίδομαι:
    • Άκουσμα εξέβην πανταχού (Ιμπ. 887· Λίβ. Sc. 2057).
  • 23) Προέρχομαι, πηγάζω:
    • Κρήτη, από σεν εξέβηκεν στον κόσμον όλη η φρόνα (Σκλάβ. 185).
  • 24) (Με αιτιατ. προσώπου· προκ. για μαντεία) έρχομαι στο μυαλό κάπ.:
    • τα άστρα εξακριβίζομαι και εξέβηκέ με τούτο: ό,τι αν ορμήσει ο βασιλεύς, κατευοδώσει θέλει (Λίβ. P 1944).
  • 25) (Προκ. για το αποτέλεσμα αριθμητικής πράξης, λογαριασμού):
    • 'κατόν ρεάλια ξέβησαν, παραύτα πλέρωσέν τα (Ιστ. Μαρκ. 626).
  • 26) Βγαίνω, παρεκκλίνω από τη σειρά της αφήγησης:
    • ας γυρίσομεν τον λόγον μας … αποεκεί όπου εξέβημεν (Ροδινός 227).
  • 27
    • α) (Προκ. για υγρό) τρέχω, χύνομαι:
      • ζαχαρογλυκοπίπερα εξέβηκεν ο μούστος (Κρασοπ. L 77 (110))·
    • β) (προκ. για υγρό του σώματος):
      • εις την δεξιάν του την πλευράν έμπηξε (ενν. ο στρατιώτης) το κοντάριν και εξέβην αίμα και νερόν (Ντελλαπ., Στ. θρην. 429)·
    • γ) (προκ. για ιδρώτα) εκκρίνομαι:
      • ο ίδρος τους εξέβαινεν απάνω απ’ τα λουρίκια (Διγ. Esc. 41).
  • 28)
    • α) (Προκ. για μέρος του σώματος που αποσπάται από το σημείο όπου θα έπρεπε κανονικά να βρίσκεται):
      • ο κώλος σου εξέβηκε (Σπανός A 309)·
    • β) χύνομαι:
      • τα έντερα αυτού εξέβουν (Σπανός A 64).
  • 29) Φυτρώνω:
    • εξέβην κέρατον εις το 'φθίν του (Σπανός A 76).
  • 30)
    • α) (Προκ. για ήχο) πετάγομαι, εκπέμπομαι:
      • εκείνοι εμέν εκρούγασιν και εξέβαιναν οι κτύποι (Διγ. Esc. 1174)·
    • β) (προκ. για την ανθρώπινη φωνή) βγαίνω:
      • φωνή λεονταρίου στο στόμα του εξέβηκε (Κορων., Μπούας 64).
  • 31) (Προκ. για ασθένεια) φεύγω, εξαλείφομαι:
    • (Άνθ. χαρ. 291¹⁴).
  • 32) Ξεφεύγω, διαφεύγω:
    • ο Αχιλλεύς εξέβη από του πολλού κινδύνου (Λουκάνη, Ομήρ. Ιλ. ΚΆ [155]).
  • 33) (Προκ. για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα) περνώ, τελειώνω:
    • εξέβηκεν η νύκτα (Λίβ. Esc. 829).
  • 34) Φεύγω, εγκαταλείπω την εργασία μου:
    • εξέβη άβουλα του αφέντη του (Ασσίζ. 320¹²).
• Β́ Μτβ.
  • 1) Βγαίνω από κάπου:
    • εξέβηκα την θάλασσαν, επάτησα την άμμον (Λίβ. Sc. 1884).
  • 2) Αφήνω κάπ. τόπο, φεύγω:
    • την Βενετίαν εξέβησαν (Χρον. Μορ. P 374).
  • 3) Περνώ, διέρχομαι (ποταμό, στενό, πύλη, κ.ά.):
    • (Κορων., Μπούας 124), (Χρον. Τόκκων 758)·
    • (με γεν.):
      • εξέβην της Απάνω Πόρτας (Βουστρ. M 81¹³).
  • 4) Διανύω, βαδίζω, προχωρώ:
    • εξέβησαν τόπον ικανόν (Hist. Imp. (Rochow) 195⁴⁴).
  • 5) (Πιθ.) εισβάλλω, εκστρατεύω σε ...:
    • εξεβήκασιν τα μέρη της Συρίας, κουρσεύοντα, … (Χρον. Μορ. P 88).
  • 6) (Με αντικ. τις λ. ορισμός, νόμος) παραβαίνω:
    • (Κυπρ. ερωτ. 102¹⁴)·
    • (με γεν.):
      • επιόρκησα, … εξέβηκα του νόμου (Δαρκές, Προσκυν. [220]).

• Φρ.
• 1) Ξεβαίνω από τον νουν = παραλογίζομαι:
  • (Φαλιέρ., Θρ. 250).
• 2) Ξεβαίνει κ. από, εκ τον νουν μου = (το) ξεχνώ:
  • (Κομν., Διδασκ. Δ 225), (Θησ. Γ́ [36¹]).
• 3) Ξεβαίνω εις το φως του κόσμου = γεννιέμαι:
  • (Διήγ. Αλ. V 26).
• 4) Ξεβαίνει λόγος = γίνεται γνωστό:
  • (Μαχ. 338²⁹).
• 5) Ξεβαίνει η ψυχή, η ψυχίτσα μου = πεθαίνω:
  • (Αχιλλ. L 1328), (Ερωτοπ. 640).

[<παρατ. και αόρ. του εκβαίνω (τ. του αορ., ιδ. εξέβηκα και εξέβην, κοινοί στα δύο ρ.). Τ. ξεβαίννω και ξηβαίννω σήμ. κυπρ., καθώς και ξηβαίνου ιδιωμ. Η λ. και σήμ. ποντ.]

• Έξοδος· αναχώρηση:
  • εξέβη οπίσω … και θαυμαστός εφάνη εις το ξέβαν του (Διήγ. Αλ. V 26).

[β́ πρόσ. εν. προστ. αορ. του ξεβαίνω ως ουσ.· πβ. έβγα, έκβαν]

• Βαριέμαι, κουράζομαι από κ.:
  • εξεβαρέθηκα τον κόσμο να γυρίζω εύκαιρα (Φορτουν. Γ́ 301· Γ́ 416).

[<επιτ. ξε‑ + βαριούμαι. Άσχ. λ. ξεβαραίνω στο Somav. (= «ελαφρώνω»). Η λ. και σήμ. κρητ.]