• I. Ενεργ.
  • Ά Μτβ.
    • 1)
      • α) Ανοίγω κ.:
        • τας πόρτας εξανοίγουσιν του κάστρου (Λίβ. Sc. 1236)·
      • β) παραμερίζω (για να δημιουργήσω άνοιγμα, χώρο):
        • ίνα δε η χειρ σου τα πτερά (ενν. του ιέρακος) εξανοίγῃ (Ορνεοσ. αγρ. 568¹²)·
      • γ) (με αντικ. πρόσωπο) ξεχώνω, ξεθάβω:
        • αυτούς που βρίσκονται 'ς τσι πέτρες πλακωμένοι ποιος τσι ξανοίγει …; (Άσμα σεισμ. 16).
    • 2) Κάνω γνωστό, φανερώνω:
      • φωτιές … τσ’ αγάπης … να μην ξανοίξει (Πιστ. βοσκ. II 5, 94 (έκδ. ξε‑)).
    • 3)
      • α) Ρωτώ να μάθω, ερευνώ:
        • Ο βασιλιός ο Πρίαμος … μ’ έστειλε να ξανοίξω ποιος είναι και τά ορέγεται (Φορτουν. Ιντ. γ́ 127· Σουμμ., Παστ. φίδ. Β́ [1034])·
      • β) εξετάζω επίμονα, «ξεψαχνίζω»:
        • η πολ’τική τον καύχον της καλά τονε ξανοίγει κι αν τον ευρεί απόνηρον ως την τρυγιάν τον πνίγει (Σαχλ. Á PM 284)·
      • γ) πληροφορούμαι:
        • Τον τόπον οπού πήγασιν βούλεται να ξανοίξει κι ένα βοσκόν ερώτηξεν (Χούμνου, Κοσμογ. 1557)·
      • δ) διαπιστώνω:
        • εξάνοιξα την ώραν εκείνην το πως έμπηκε εις στενοχωρία μεγάλη (Σουμμ., Ρεμπελ. 188).
    • 4)
      • α) Παίρνω είδηση, καταλαβαίνω κ.:
        • δεν εξανοίξαμεν την νύκτα τι εγένη (Διήγ. ωραιότ. 278)·
      • β) αντιλαμβάνομαι (το ποιόν, τις πράξεις κάπ.):
        • όσο θε να χώνεσαι κάτεχε κι εξανοίκτης (Φαλιέρ., Ιστ. 576· Σουμμ., Ρεμπελ. 157).
    • 5)
      • α) Βλέπω, αντικρίζω κάπ. ή κ.:
        • (Λεηλ. Παροικ. 423)·
        • το παραθύρι ανοίγει και την αυγή … με τη χαρά ξανοίγει (Ερωτόκρ. Β́ 1258)·
      • β) (προκ. για όνειρα):
        • (Τζάνε, Κρ. πόλ. 534²⁰)·
      • γ) βλέπω, αντιλαμβάνομαι· διακρίνω, ξεχωρίζω κάπ. ή κ.:
        • η γάτα τον εξάνοιξεν (ενν. τον ποντικόν) από την κορυφήν του πύργου (Rechenb. 89³· Σουμμ., Ρεμπελ. 177), (Μορεζίν., Κλίνη Σολομ. 443)·
      • δ) διακρίνω, εντοπίζω:
        • το ξιφάρι αφήκε χωσμένο μέσα στο κορμί … Αμή δεν ήτον βολετόν κανείς να το ξανοίξει (Σουμμ., Παστ. φίδ. Έ [1300])·
      • ε) (σε μεταφ.):
        • η ψυχή … κι εκείνα που δεν φαίνονται βλέπει και τα ξανοίγει (Σουμμ., Παστ. φίδ. Έ [970])·
      • στ) (μεταφ.) έχω κάπ. συνεχώς στο νου μου, τον «βλέπω μπροστά μου»:
        • ως κι εδεπά που σου μιλώ εκείνον αξανοίγω (Ερωτόκρ. Ά 1620).
    • 6)
      • α) Κοιτάζω, παρατηρώ κάπ. ή κ.· προσέχω:
        • εκείνο (ενν. το Ρωτόκριτο) μόνο συντηρά, εκείνον αξανοίγει (Ερωτόκρ. Β́ 553· Σουμμ., Ρεμπελ. 159)·
      • β) παρακολουθώ· κατασκοπεύω κάπ. ή κ.:
        • τα πατήματα του Σίλβιου ν’ ακλουθήσω, να τον ξανοίγω απομακρά στέκοντας αποπίσω (Σουμμ., Παστ. φίδ. Γ́ [818]· Μορεζίν., Κλίνη Σολομ. 400)·
      • γ) εξερευνώ, ανιχνεύω:
        • καλά εξανοίξασιν … όλα τα παραγιάλια (Θησ. (Foll.) I 44)·
      • δ) αναζητώ· εντοπίζω, αναγνωρίζω:
        • τσ’ οπλές του να ξανοίξω κι εις τέτοιον τρόπον … τάχα να τονε σμίξω (Σουμμ., Παστ. φίδ. Β́ [417]).
    • 7) Βλέπω εκ των προτέρων, προβλέπω κ.:
      • ο λογισμός μου στον ουρανό απάνω να ξανοίξει τα πράματα που μέλλου να γενούσι (Πιστ. βοσκ I 4, 81).
    • 8) Βρίσκω, ανακαλύπτω κάπ.:
      • (Διγ. Z 2446 κριτ. υπ).
    • 9) Αναγνωρίζω κάπ.:
      • ή από φθόνον τους ή δεν τον εξανοίξαν, οι Τούρκοι μίαν κοπανιάν ενάντιά του ρίξαν (Αχέλ. 752).
    • 10) Καταλαβαίνω:
      • είδα όνειρον, μα εξάνοιξα την αλήθειαν (Μορεζίν., Κλίνη Σολομ. 422· Φαλιέρ., Ιστ. 350).
    • 11) Συμπεραίνω:
      • 'χ τα λόγια τα δικά της θε να ξανοίξω τον σκοπόν που 'χουν τα λογικά της (Σουμμ., Παστ. φίδ. Β́ [1078]).
    • 12)
      • α) Φροντίζω, επιμελούμαι:
        • Τον λέγει (ενν. η Παναγία) ...: « … να κάμεις παραμικρόν μοναστήρι και μεταταύτα θέλω το εγώ εξανοίξει» (Συναδ. φ. 195^v)·
      • β) προετοιμάζω, μεθοδεύω:
        • ήρθα … σήμερο το τέλος να ξανοίξω (Ζήν. Πρόλ. 125).
    • 13) (Ναυτ.)
      • α) (προκ. για άνεμο) ?πνέω προς την κατεύθυνση κάπ., «βλέπω» προς …:
        • ξανοίγει σε ο γαρμπής και η όστρια (Πορτολ. Α 117⁶· 211³⁰)·
      • β) (προκ. για τόπο) είμαι απέναντι από …:
        • ο Πύργος … έναι βάλη και την εξανοίγει ο κόρφος του Επάχθου (Πορτολ. Α 212²²).
    • 14) (Με επόμ. την πρόθ. εις, σε + αιτιατ.)
      • α) κοιτάζω, στρέφω το βλέμμα σε κ. ή κάπ.:
        • εξανοίγαμεν εις εκείνο το σημάδι (Διήγ. πανωφ. 56· Ερωτόκρ. Β́ 535)·
        • (μεταφ.):
          • εις την καρδιά μου ξάνοιξε (Θυσ. 989)·
      • β) κοιτάζω για να διαπιστώσω, εξετάζω:
        • να δεις και να ξανοίξεις στου βασιλιού το πρόσωπον αν είναι μανισμένος (Ερωτόκρ. Ά 1910)·
      • γ) (μεταφ.) στρέφομαι, απευθύνομαι:
        • (Πηγά, Χρυσοπ. 115 (13)), (Μορεζίν., Κλίνη Σολομ. 439).
  • Β́ Αμτβ.
    • 1) (Προκ. για κόλπο, λιμάνι) φανερώνομαι, γίνομαι ορατός:
      • έχει καλόν λιμνιώνα … θωρείς το πως εξανοίγει και εμπαίνεις μέσα (Πορτολ. Α 8⁵).
    • 2)
      • α) Έχω την ικανότητα να βλέπω:
        • πέ μου αν ηξανοίγεις και σύρε με στο σπίτι μας, αν βλέπεις (Διήγ. ωραιότ. 739)·
      • β) (συνεκδ.) αντιλαμβάνομαι (εδώ με την όσφρηση, την αφή):
        • τ’ αρθούνια του πατέρα μου και χέρια - του ξανοίγουν (Χούμνου, Κοσμογ. 1372).
    • 3)
      • α) Κοιτάζω, παρατηρώ με προσοχή, προσέχω:
        • (Αποκ. Θεοτ. I 200)·
        • ξανοίγει ογιά να βρει άγριο τίβοτσι, να κάμει το κυνήγι (Ερωτοκρ. Β́ 697)·
      • β) ανιχνεύω:
        • έστειλε πεντακόσους καβελάρους να ξανοίξουνε· και ήυρανε εκατό Τούρκους (Χρον. σουλτ. 68²²).
    • 4) Σκέπτομαι,εξετάζω· φροντίζω:
      • με πονηριά και γνώση να ξανοίξου κι αν εμπορέσουν το κακό … αλλού να ρίξου (Ερωτόκρ. Ά 1899).
• II. (Μέσ.) διακινδυνεύω, τολμώ, «ξανοίγομαι»:
  • δεν αξαννοίομαι πιότερα να μιλήσω, φοβούμαι (Κυπρ. ερωτ. 132¹³).

• Φρ.
• 1) Ξανοίγει η μέρα = ξημερώνει:
  • (Τζάνε, Κρ. πόλ. 317²³).
• 2) Ξανοίγω το φως μου = ρίχνω το βλέμμα μου, κοιτάζω:
  • (Ερωτόκρ. Ε_́́ 482).

[αρχ. εξανοίγω, και σήμ. ποντ. Ο τ. αξ‑ στο Βλάχ. Τ. (ε)ξαννοίω και ξανοίω σήμ. ιδιωμ. Η λ. στο Somav. και σήμ.]