• Ά Ως επίθ.
  • 1)
    • α) Προκ. για χώρα διαφορετική από την πατρίδα:
      • (Φαλιέρ., Ενύπν. 84), (Πεντ. Έξ. II 22), (Λίβ. Sc. 2650)·
    • β) (σε μεταφ.):
      • από την καρδιά την εδική μ’ εβγήκα, … κι εις ξένον τόπον περπατώ (Ιντ. κρ. θεάτρ. Γ́ 26)·
    • γ) (θρησκ., σε μεταφ. προκ. για την επίγεια ζωή):
      • θρηνώ εις τον ξένον κόσμον τούτον και επαναλύσαι επιποθώ προς την αρχαίαν πατρίδα (Νεόφ. Έγκλ. Β́ 13)·
      • (στο συγκρ., προκ. για την κόλαση):
        • ο τύραννος … βουλόμενος ξενώσαι με εις την χώραν ξενοτέραν … εις πυρ (Νεόφ. Έγκλ. Β́ 17).
  • 2) Για πρόσωπο
    • α) που κατάγεται από άλλη χώρα ή κατοικεί σε άλλη χώρα:
      • είναι άνθρωποι ξένοι απ’ άλλους τόπους … και περπατούν την Βενετιάν, την Πόλην (Ιστ. Βλαχ. 2155· Ερωτόκρ. Ά 1720)·
    • β) (σε κλητ. προσφών.):
      • (Λίβ. P 1819)·
    • γ) (με επόμ. την πρόθ. από + αιτιατ. ή το επίρρ. απεδώ):
      • βρίσκομαι ξένος … από τον τόπον τούτονε (Σουμμ., Παστ. φίδ. Ά [455]· Έ [521])·
    • δ) (συνεκδ.) που ταιριάζει σε ξένο, ξενικός:
      • μετά ξένου σχήματος … προς το παλάτιν έφθασεν (Καλλίμ. 1570).
  • 3) Αλλοεθνής:
    • (Πεντ. Γέν. XVII 27).
  • 4)
    • α) Ξενιτεμένος:
      • έφυγεν εκ την χώραν του και απέ τα γονικά του …· … ούτως είναι … ξένος εις άλλον κόσμον (Λίβ. Esc. 3825)·
      • (για τη χρ. μαζί με το επίθ. αλλότριος βλ. ά.):
        • (Βέλθ. 507)·
    • β) (με επόμ. την πρόθ. από + αιτιατ.) που περιπλανάται (αφού απαρνήθηκε την πατρίδα του):
      • ξένος … από τον κόσμον (Λίβ. Sc. 3007).
  • 5) (Μεταφ.· με γεν.) που έχει αποξενωθεί από κ.:
    • ξένον απέδειξε (ενν. εμέ ο Βελίαρ) των εντολών Θεού μου (Ιωάνν. ιερ. 14).
  • 6) (Με επόμ. την πρόθ. από + αιτιατ.) διωγμένος, εξόριστος:
    • ξένους από τα σπίτια τους και από τα γονικά τους (Φαλιέρ., Ρίμ. 203).
  • 7)
    • α) Που ανήκει σε άλλον, που δεν είναι δικός μου:
      • εκίνησε να κλέπτει (ενν. ο μύρμηξ) και τας ξένας γεωργίας (Πτωχολ. α 831· Ερωφ. Β́ 48)·
    • β) (προκ. για ξένες χώρες ή λαούς):
      • διατί γυρεύεις τα πράγματα τα ξένα (ενν. Αλέξανδρε); (Διήγ. Αλ. G 289)·
    •  
      • γ¹) (προκ. για εκκλησιαστική επαρχία) που ανήκει στη δικαιοδοσία άλλου επισκόπου:
        • Περί φευγάτων κληρικών, οπού παγαίνουν εις ξένην επαρχίαν (Βακτ. αρχιερ. 184)·
      • γ²) (συνεκδ.) στου οποίου τη δικαιοδοσία δεν ανήκει κάπ.:
        • Περί κληρικών κρίσεων οπού ζητούν να κριθούν εις πατριάρχην ξένον (Βακτ. αρχιερ. 157)·
    • δ) (μεταφ. για να δηλωθεί ότι όλα ανήκουν στο Θεό και δίνονται από Εκείνον):
      • Δεν γνώθεις πως δεν έχομε πράμαν εδώ κανένα δικό μας, … αμ’ όλα ξένα; (Φαλιέρ., Ρίμ. 94)·
    • ε) (προκ. για την αθανασία, που δεν ορίζεται από τον άνθρωπο):
      • (Βίος Αλ. 4868).
  • 8) Που αφορά άλλον, που συμβαίνει σε άλλον:
    • ν’ αφήνεις τσι ξένες δουλειές, να πιάνεις τσ’ εδικές σου (Φορτουν. Γ́ 166)·
    • Τας ξένας συμφοράς … λυπού (Σπαν. A 514)·
    • (σε παροιμ. φρ.):
      • οπού χρωστεί μηδέν κρατεί ποσώς τες ξένες μοίρες (Φαλιέρ., Ρίμ. 248)·
    • έκφρ. ξένον παραμύθιν = υπόθεση στην οποία είμαι αμέτοχος:
      • (Σαχλ., Αφήγ. 312).
  • 9)
    • α) Που δεν έχει δεσμό συγγένειας ή φιλίας με κάπ.:
      • (Ασσίζ. 227⁴), (Σεβήρ.-Μανολ., Επιστ. 171)·
      • (με επόμ. την πρόθ. από + αιτιατ.):
        • ξένην από την γενέαν (Συναξ. γυν. 950)·
    •  
      • β¹) (συχνά σε αντιδιαστολή με το εδικός):
        • Χαίρονται … εδικοί και ξένοι (Ιμπ. 892)·
        • Το φίλο κάνουσιν εχθρό, τον εδικό έχουν ξένο (Ερωτόκρ. Γ́ 135)·
      • β²) (σε σχ. υπαλλαγής):
        • να μην τονε γνωρίσουνε κείνα τα ξένα μάτια (Ερωτόκρ. Ά 528)·
    • γ) (στο ουδ. για να προκληθεί συμπάθεια):
      • μη με περηφανέσεις, διατ’ είμαι ξένον απ’ εσέ (Ερωτοπ. 289)·
    • δ) (προκ. για άντρα άλλον από το σύζυγο):
      • Εάν η γυναίκα υπάγει μετά ξένων ανθρώπων εις παραδιάβασιν …, χωρίζεται (Ελλην. νόμ. 538³)·
    • ε) (προκ. για παιδί) που γεννήθηκε από άλλους γονείς:
      • Στα χέρια σου αναθράφηκα … και δεν το λόγιαζα ποτέ πως είμαι ξένη γέννα (Φορτουν. Έ 127)·
    • στ) προκ. για λαϊκό, όχι ιερωμένο:
      • (Πεντ. Λευιτ. XXII 12).
  • 10) (Συνεκδ.· εδώ προκ. για είδωλα, θεότητες) που λατρεύονται από ξένο λαό:
    • (Πεντ. Γέν. XXXIV 2).
  • 11) Που είναι άσχετος με κ.:
    • προσώπατα άγρια και ξένα από κάθε ευγένειαν (Μπερτολδίνος 92)·
    • έκφρ. ξένον προνοίας (πράγμα) = που δεν μπορεί να το προβλέψει κανείς:
      • (Βίος Αλ. 687).
  • 12) Που δεν έχει δικαιολογημένη σχέση με κ., ανάξιος:
    • αλλότρια, ξένη του βεργιού σε κρίνω, ω κυρά μου (Βέλθ. 557).
  • 13) Που δεν είναι κατάλληλος για τη λατρεία του Θεού (εδώ των Εβραίων)·
    • (συνεκδ.) ανίερος:
      • επρόσφεραν ομπροστά στον Κύριο 'στιά ξένη (Πεντ. Λευιτ. X 1).
  • 14)
    • α) Παράδοξος, παράξενος:
      • όνειρον ξένον είδα (Κρασοπ. L 67· Βυζ. Ιλιάδ. 3)·
    • β) περίεργος, ασυνήθιστος:
      • τις η ξένη σου μορφή και στολισμός όν φέρεις (Βίος Αλ. 3400)·
      • τι ξένον και παράδοξον λόγον να στιχοπλέξω …; (Θρ. Κων/π. διάλ. 3).
  • 15)
    • α) Που προκαλεί έκπληξη και θαυμασμό:
      • λίαν το οραθέν παράδοξον και ξένον (Διγ. Gr. 2647)·
      • θαύμα ξένον (Βίος Αλ. 5200)·
    • β) που προκαλεί δέος:
      • ω μυστηρίου ξένου, ο … Θεός … εις γην κατήλθεν σαρκωθείς εκ κόρης απειράνδρου (Αλφ. καταν. 116)·
    • γ) που προκαλεί απορία· δυσνόητος:
      • αν εκατεφρονήθην, τίποτ’ ουκ ένι θαυμαστόν, τίποτ’ ουκ ένι ξένον (Σπαν. P 283· Γλυκά, Αναγ. 2).
  • 16) Που προκαλεί έκπληξη και φόβο:
    • (Καλλίμ. 326)·
    • ήλθον στο λησταρχείον ένδοθεν το φοβερόν και ξένον (Διγ. Z 1571).
  • 17) Φρικτός, φοβερός:
    • ξένον θέαμα (Μορεζίν., Κλίνη Σολομ. 432).
  • 18) Πρωτάκουστος, ασυνήθιστος:
    • θαύμασμα … ξένον (Ιμπ. (Legr.) 114).
  • 19) Ανάρμοστος:
    • (Δούκ. 323⁹).
  • 20) Που προκαλεί θαυμασμό εξαιτίας της ασυνήθιστης ομορφιάς του, πολύ ωραίος
    •  
      • α¹) (για πρόσωπο):
        • είχε (ενν. η Ελένη) … την ηλικίαν ξένην (Ερμον. B 198)·
      • α²) (για κινήσεις) πολύ κομψός, χαριτωμένος:
        • τας των χειρών διαστροφάς, γυρίσματά τε ξένα (Διγ. Z 4076)·
    • β) (για τόπο):
      • άλσος ξένον (Διγ. Gr. 3152)·
    • γ) (γενικ. για πράγματα, κ.ά.):
      • λεπτόν χιτώνα ξένον (Καλλίμ. 643)·
      • άνθη πάμπλουμα, ξένα επταπλασίως (Αχιλλ. O 478)·
      • τερπνήν και ξένην ευωδίαν (Διγ. Z 3777).
  • 21) (Για συναισθήματα) υπέρμετρος, υπερβολικός:
    • ο πόθος φλέγει σε και η αγάπη η ξένη (Διγ. Gr. 1401· Καλλίμ. 1970).
  • 22)
    • α) Δυστυχής, ταλαίπωρος:
      • Ουαί μας τους πτωχούς τους ξένους! (Μαχ. 588¹⁹)·
      • κλαίγασιν (ενν. τα παιδιά), … γιατ’ ήτονε τα ξένα χωρίς την μάνναν (Τζάνε Εμμ., Μοιρολ. 137²⁵)·
      • (με το επίθ. μοναχός):
        • (Συναδ. φ. 66^v)·
        • τόσα βάσανα της Κρήτης της καημένης, της ξένης και της μοναχής (Διακρούσ. 111¹¹)·
    • β) (στο ουδ. για να δηλωθεί ή να προκληθεί συμπάθεια):
      • Ξένον είμαι και θλιμμένον (Ch. pop. 138)·
      • (στον πληθ.):
        • (Φορτουν. Δ́ 594).
  • 23) Μόνος, έρημος:
    • πάγω με τον καημό τση στη γη, γιατί την αφήνω πολλά ξένη και μοναχή (Διαθ. 17. αι. 6⁸³)·
    • (συνεκδ.):
      • Ας κλάψου όλα τα νησά, … γιατί δεν είστε μετά με (ενν. την Κρήτη), μα ξένα σας αφήνω (Τζάνε, Κρ. πόλ. 566⁸).
  • 24)
    • α) Άγνωστος:
      • μη πάρω (ενν. άνδρα) ξένον … και ουκ έναι της καρδιάς μου (Ιμπ. 314)·
      • εις τόπον κατηντήσαμεν ανέλπιστον και ξένον (Καλλίμ. 978)·
    • β) (συνεκδ. για οδό) που οδηγεί σε ξένες, άγνωστες χώρες:
      • (Βέλθ. 41).
  • 25) Που ανήκει στον εχθρό, εχθρικός:
    • μηδέ το λόγιαζεν (ενν. ο Μιχαήλ) να βρει ’ς Βλαχιάν φουσσάτα ξένα που να τον καρτερούν (Παλαμήδ., Βοηβ. 1034)·
    • (σε σχ. υπαλλαγής):
      • Ω Κρήτη, … εδουλώθης άθλια μέσα σε χέρια ξένα; (Διακρούσ. 113¹⁶).
  • 26) (Προκ. για στρατό) μισθοφορικός:
    • ήλθε (ενν. ο Φράντσας) μ’ αμέτρητον στρατόν, ίδιόν του και ξένον (Κορων., Μπούας 42).
  • 27) (Προκ. για τα μαλλιά) που δεν είναι φυσικά:
    • πλέκουν τες πλεξούδες των με τα μαλλία τα ξένα (Ναθαναήλ Μπέρτου, Στιχοπλ. I 716).
  • 28) (Στον υπερθ.) πολύ μακρινός:
    • ξενοτάτους τόπους (Φλώρ. 905).
  • 29) (Σε ιδιάζ. χρ.) που έχει αλλάξει, που εμφανίζει χαρακτηριστικά διαφορετικά από αυτά που είχε:
    • θεωρεί εκείνο το ζαφείρι μαύρον, …, ξένον από την φύσιν (Φλώρ. 494).
  • 30) Που δεν έχει συνείδηση ή συναίσθηση ή αισθήματα (ως σύνολο):
    • (Βέλθ. 429).
  • 31) (Τριτοπρόσ.) φρ. ξένον υπάρχει (με επόμ. δοτ. προσώπου) = δε συνηθίζεται από …:
    • ξένον μοναχοίς υπάρχει του να γράφουσι … μυθικά (Πτωχολ. α 24).
• Β́ Ως ουσ.
  • 1)
    • α) Αυτός που κατάγεται από ξένο τόπο ή κατοικεί σε ξένο τόπο:
      • (Λίβ. P 2042, Ερωτόκρ. Έ 308)·
      • Έχει τους ξένους αδελφούς, τους αλλοτρίους φίλους (Ιμπ. 250)·
    • β) (περιληπτ.):
      • (Πεντ. Έξ. XII 19)·
    • γ) (σε μεταφ. για να δηλωθεί η σχέση του ανθρώπου με τον επίγειο κόσμο):
      • Ξένοι κι εμείς πως είμεστεν δεν ξεύρεις και διαβάτες … εδώ στην κοσμικήν ζωήν (Φαλιέρ., Ρίμ. 95)·
    • δ) (ως κλητ. προσφών.):
      • (Φλώρ. 1282, Λόγ. παρηγ. L 71)·
      • (σε ονομ.):
        • (Λόγ. παρηγ. L 271).
  • 2)
    • α) (Ως αντικείμενο της χριστιανικής φιλανθρωπίας συν. με το επίθ. πτωχός):
      • τους ξένους πάντα σύντρεχε και τους πτωχούς ελέα (Περί ξεν. 451)·
    • β) (στο ουδ. για να δηλωθεί συμπάθεια):
      • ξένα, πτωχά και αμάλωτα (Πικατ. 235).
  • 3)
    • α) Αυτός που έχει ξενιτευθεί ή που επιστρέφει από την ξενιτειά:
      • (Περί ξεν. 5, Διγ. A 1224)·
      • (με επόμ. την πρόθ. εκ + αιτιατ.):
        • Άγουρος μυριόθλιβος, ξένος εκ τα δικά του (Λίβ. Sc. 2647)·
    • β) (μεταφ. προκ. γι’ αυτόν που αποξενώνεται από το Θεό):
      • (Νεόφ. Έγκλ. Β́ 33).
  • 4) Εξόριστος, πρόσφυγας:
    • ξένοι θε να γενούσινε … γιατί κι από τα σπίτια ντως μέλλει να τουσε βγάλει (ενν. ο Τούρκος) (Τζάνε, Κρ. πόλ. 177¹⁵).
  • 5) Αυτός που δεν έχει δεσμό συγγένειας ή φιλίας με κάπ.:
    • Προτίμ’ αγάπην συγγενών παρά των ξένων (Κομν., Διδασκ. Δ 192).
  • 6) (Προκ. για πρόσωπο τρίτο σε αντιδιαστολή με τον εαυτό μας):
    • Ιδές καν έφαγες, υιέ, ξένου τινός τι πράγμα (Σπαν. A 638· Ασσίζ. 73¹³).
  • 7) Πολίτης, υπήκοος άλλης χώρας:
    • (Μαχ. 644³).
  • 8)
    • α) Προσήλυτος·
      • (περιληπτ.):
        • να κατοικήσει μετά σεν ξένος και να κάμει Πάσκα του Κύριου (Πεντ. Έξ. XII 48)·
    • β) αλλοεθνής:
      • παν ξένος να μη φάει άγιο (Πεντ. Λευιτ. XXII 10).
  • 9) (Στο θηλ.) ξενιτειά (σε γεν. με τις προθ. από και εις):
    • ξένος από ξένης (Ριμ. Βελ. ρ 924)·
    • παρηγορήσετέ με τον ξένον εις ξένης (Συναδ. φ. 67^r).
  • 10) Στο ουδ.
    • α) το ασυνήθιστο, το ιδιότροπο:
      • το ξένον γαρ του χρώματος, … έθελγε τάχα τούτους (Γλυκά, Αναγ. 180)·
    • β) το παράδοξο, το δυσεξήγητο:
      • προσέχων του γρύψου την κατασκευήν και του νερού το ξένον (Βέλθ. 308)·
    • γ) (στον πληθ. ως σύστ. αντικ.) πράγματα αξιοθαύμαστα, που προκαλούν έκπληξη, θαυμασμό ή φόβο:
      • ξένα προσθεωρούντες, τρόμῳ κατεξεπλήττοντο (Βίος Αλ. 461)·
    • δ) η ασυνήθιστη ομορφιά:
      • των φυτών το ξένον (Καλλίμ. 297).
  • 11) (Στον πληθ. ουδ.)
    • α) ξένη περιουσία:
      • επιθυμά (ενν. ο ζαριστής) … με ξένα να πλουτήσει (Σαχλ. N 121)·
    • β) ξένες υποθέσεις:
      • ο καθείς στα ίδιά του πρέπει να πράττει, …, τα ξένα να μην βλέπει (Αιτωλ., Μύθ. 95¹⁰).

• Φρ.
• 1) Γίνομαι ξένος =
• (α) (με γεν. ή με επόμ. τις προθ. από, εκ + αιτιατ.) απομακρύνομαι:
  • (Λίβ. Esc. 542, Λόγ. παρηγ. L 465, Λόγ. παρηγ. O 479)·
• (β) (με την πρόθ. από + αιτιατ.) αποξενώνομαι:
  • ξένοι εγινήκαμεν από τοιαύτα κάλλη (Διακρούσ. 116¹)·
• (γ) (στο συγκρ.· προκ. για την πατρίδα):
  • η γλυκεία μας πατρίς γίνεται ξενοτέρα (Ριμ. Βελ. ρ 336).
• 2) Γίνομαι ξένος εκ τον λογισμόν = «τα χάνω», σαστίζω:
  • (Φλώρ. 1551).
• 3) Κάνω ξένον εκ … = αποξενώνω κάπ. από κ., τον κάνω να το απαρνηθεί:
  • Εμέναν εβουλήθηκες ξένον εσύ να κάμεις εκ τους θεούς τούς σέβομαι (Χούμνου, Κοσμογ. 841).
• 4) Ποιώ ξένον εκ, από … = απομακρύνω, στερώ κάπ. από ό,τι του ανήκει ή ό,τι αγαπά:
  • (Λόγ. παρηγ. L 598).

[αρχ. επίθ. και ουσ. ξένος. Η λ. και σήμ.]