• 1)
  • α) Μόνος, μονάχος, χωρίς τη συντροφιά ή την παρουσία άλλων:
    • είπεν ο Κύριος ο Θεός: «Δεν είναι καλό να είναι ο άνθρωπος αμοναχός του …» (Πεντ. Γέν. II 18· Διγ. Άνδρ. 367¹¹)·
  • β) (με τους εμπρόθ. προσδ. με κάπ. ή μετά κάπ. για να δηλωθεί συνοδεία ή συντροφιά από κάπ. ή κάπ. πολύ οικείους):
    • εγώ μετά σε μοναχός δίχα συνοδοιπόρου την στράταν να κρατήσομεν (Λίβ. Sc. 3061· Σταυριν. 460)·
  • γ) (με προηγ. το επίθ. μόνος, μόνιος ή τη μτχ. μεμονωμένος) ολομόναχος:
    • Κάθεται μόνος μοναχός, κλαίει και αναστενάζει (Διήγ. Βελ. χ 365· Τζάνε, Κρ. πόλ. 390²²), (Ερμον. Υ 13)·
  • δ) αβοήθητος:
    • εις έτοια χρεία μοναχό το φίλο δεν αφήνει (Ερωτόκρ. Β́ 88)·
  • ε) ασυνόδευτος:
    • Αισχύνομαι, αυθέντα μου, ότ’ είμαι μοναχή μου (Διγ. Α 2208· Αποκ. Θεοτ. II 44)·
  • στ) μοναχικός:
    • εις ανθρώπου μοναχού καρδίαν επιτυχαίνεις (Λίβ. Sc. 87)·
  • ζ) (προκ. για τροφή) σκέτος:
    • και με τα λάχανα καλόν … (ενν. το κρέας του χοίρου) και μοναχόν, δίχως κανένα είδος (Διήγ. παιδ. 372).
• 2) Μοναδικός:
  • το τέκνο του, τα μάτια του, το μοναχό κλωνάρι (Ερωτόκρ. Γ́ 797· Ερωφ. Δ́ 362).
• 3) (Προκ. για σκηνικές οδηγίες) που βρίσκεται μόνος στη σκηνή και μονολογεί:
  • Δάση. Γύπαρης, μοναχός (Πανώρ. Ά τίτλ).
• 4)
  • α) Ερημικός, απόμερος:
    • ήτον ο τόπος μοναχός και η θάλασσα έμπροσθέν μας (Λίβ. Esc. 2738)·
  • β) απομονωμένος· ξέχωρος:
    • εις την τρεμουντάνα έχει βουνόν μοναχόν (Πορτολ. A 16²· Πεντ. Έξ. XXXVI 16).
• 5)
  • α) Εγκαταλειμμένος, παρατημένος:
    • απού το κάστρο εφύγανε και μοναχό τ’ αφήκα (Τζάνε, Κρ. πόλ. 396⁶· Χρον. σουλτ. 132³⁰)·
  • β) έρημος· ταλαίπωρος:
    • Έχουσι κρίμαν … οπού καταδικάζουσιν τους ξένους εις τα ξένα, τους μοναχούς, τους ορφανούς (Περί ξεν. 78)·
    • (το θηλ. με προηγ. το επίθ. ξένη):
      • μ’ αφήκες την καημένην ξένην και μοναχήν την ώραν τούτην; (Πιστ. βοσκ. IV 5, 261· Διακρούσ. 111¹¹)·
  • γ) (σε ιδιάζ. χρ.) που δημιουργεί μοναξιά:
    • εδώ μη με σκοτώσετε …, στην ξενιτείαν την μοναχήν, όπου τινάν δεν έχω (Περί ξεν. 342).
• 6)
  • α) (Σε χρ. οριστικής αντων.) ο ίδιος, από μόνος μου:
    • (Ιστ. Βλαχ. 1588)·
    • όλες οι δουλειές της βασιλείας μοναχός τα εκοίταζεν (Συναδ. φ. 30^v)·
  • β) με δική μου πρωτοβουλία, με τη θέλησή μου:
    • εκλούθηξά σου μοναχή (Φορτουν. Ιντ. γ́ 31· Σπαν. Α 206), (Ερωφ. Δ́ 701).
• 7)
  • α) (Σε χρ. αυτοπαθούς αντων.):
    • μοναχός του να σφαγεί κείνη την ώρα εβάλθη (Ερωτόκρ. Β́ 722· Φορτουν. Γ́ 233)·
  • β) (προκ. να δηλωθεί αυτόματη ενέργεια):
    • άνθρωπον μεν ουκ είδεν, το δε καμίνιν εύρηκεν ανάπτον μοναχόν του (Καλλίμ. 352· Χρον. Τόκκων 2526)·
    • (σε μεταφ.):
      • δέντρο που πολυθρέφεται και μοναχό ψηλώνει (Ζήν. Β́ 267).

• Έκφρ. ένας μοναχός = αποκλειστικά ένας, μόνον ένας:
  • (Παλαμήδ., Βοηβ. 485).
  • Φρ.
  • 1) Διοικούμαι μοναχός = αυτοδιοικούμαι, έχω αυτονομία:
    • (Καρτάν., Π. Ν. Διαθ. φ. 308^v).
  • 2) Μιλώ ή παραμιλώ μοναχός = παραμιλώ:
    • (Βοσκοπ. 370), (Ερωτόκρ. Ά 784).
  • 3) Χωρίζω ή χωρίζομαι μοναχός (μου) = αποχωρίζομαι, ξεκόβω (από κάπ. ομάδα):
    • (Διγ. Άνδρ. 347³⁵, 389³²).

[αρχ. επίθ. μοναχός. Οι τ. αμ‑ και μα‑ σήμ. ιδιωμ. Ο τ. ‑ά‑ και η λ. και σήμ.]