• 1)
  • α) (Γενικά) μονάδα μέτρησης (βάρους, έκτασης, κλπ.):
    • (Metrol. 135⁸)·
  • β) (μεταφ.):
    • εις εκείνο το μέτρον οπού θέλεις μετρήσει τον αδελφόν σου εις εκείνο θέλει σας μετρήσει ο Θεός (Καρτάν., Π. Ν. Διαθ. φ. 376^r)·
  • γ) είδος μονάδας προκ. για καταμέτρηση στρατιωτών:
    • εν χαράκωμα το μέτρον το φουσσάτον αριθμούσιν (Ερμον. Ν 214).
• 2) Δοχείο μετρήσεως υγρών ή στερεών:
  • μέτρῳ … στεγανῲ εξ οστράκου ή χαλκού κατεσκευασμένῳ (Metrol. 135¹⁹· 132²⁵).
• 3) Μονάδα χωρητικότητας υγρών (ή στερεών):
  • (Metrol. 133⁶), (Προδρ. IV 586).
• 4)
  • α) Μέτρημα, υπολογισμός, απαρίθμηση, καταμέτρηση:
    • να πιάσει τα ψάρια και να εύρει το μέτρον (Καρτάν., Π. Ν. Διαθ. φ. 85^r)·
  • β) (σε επιρρ. εκφρ. προκ. για συναλλαγή εμπορική) συναλλαγή με μετρητά, για δοσοληψία με ρευστό χρήμα:
    • εδώσαν τα (ενν. τα αργύρια) του Ιούδα με μέτρον (Καρτάν., Π. Ν. Διαθ. φ. 112^r)·
  • γ) εκφρ.
    • (1) ανθρώποι (του) μέτρου = λίγοι, λιγοστοί:
      • (Πεντ. Γέν. XXXIV 30), (Δευτ. XXXIII 6)·
    • (2) εις μέτρο ψυχές = σύμφωνα με (υπολογίζοντας) τον αριθμό των ατόμων:
      • (Πεντ. Έξ. XII 4)·
  • δ) φρ.
    • (1) βάνω εις μέτρον = προσθέτω, συνυπολογίζω:
      • (Βακτ. αρχιερ. 165)·
    • (2) δεν έχω μέτρον = είμαι αμέτρητος, αναρίθμητος:
      • (Λίβ. Esc. 626)·
    • (3) παίρνω εις το μέτρο = συγκαταριθμώ· παίρνω μαζί μου:
      • (Αχέλ. 1950).
• 5) (Προκ. για αφήγηση, εξιστόρηση):
  • Εδώ αφήνω το μέτρον της διηγήσεως (Καρτάν., Π. Ν. Διαθ. φ. 99^r).
• 6) Τρόπος μέτρησης:
  • το μέτρον εκ το πλήθος του φουσσάτου εφευρέθη εκμετρίζειν (Ερμον. Ν 207 (έκδ. ενματρίζειν)).
• 7)
  • α) Αριθμός, πλήθος:
    • του φουσσάτου … το μέτρον (Ερμον. Ν 171)·
  • β) ορισμένη, μετρημένη ποσότητα:
    • αλέσουν το … και επάρουν και μυλωτικόν και λείψει από το μέτρον (Προδρ. II 26-3).
• 8) Δυναμικό, δύναμη:
  • ήλθασιν και άλλοι άρχοντες … με φούστες και με κάτεργα …· το μέτρον τους επλήθυνεν ούτως (Αχέλ. 347).
• 9) Καταμέτρηση (εκτάσεων):
  • Μέτρον μεγάλου κτήματος (Metrol. 85¹³).
• 10) Απόσταση:
  • έφθασαν κι οι δύο εις ένα μέτρο. Ακόμη καταπρόσωπα εκείνοι ου φαινόνταν, πλην τον τόπον κείνον βλέπασι (Θησ. Ζ́ [110⁸]).
• 11) Όριο, έκταση:
  • Τας τρεις ουν κώμας … πόλεως μέτρον έγραψε (Βίος Αλ. 1601).
• 12) Τάξη, τακτική τοποθέτηση· (και στον πληθ.) παράταξη στρατού:
  • (Θησ. Έ [97⁸])·
  • η στρατιά στα μέτρα εσυνάχθη (Κορων., Μπούας 93).
• 13)
  • α) Χρονικό διάστημα, διάρκεια:
    • το μέτρον της ημέρας (Καρτάν., Π. Ν. Διαθ. φ. 48^r· Τζάνε, Κατάν. 154)·
  • β) μέτρημα, υπολογισμός χρόνου:
    • Μήνα … ο θάνατος 'παντέχει … ή μέτρον, χρόνους έχει; (Αλφ. (Μπουμπ.) I 46)·
    • έκφρ. μέρες μέτρου = ορισμένος αριθμός ημερών:
      • (Πεντ. Αρ. IX 20)·
    • φρ. είμαι εις μέτρον ηλικίας, βλ. ηλικία 1δ.
• 14)
  • α) Το αρμόζον μέτρο ή όριο, αποφυγή υπερβολών, ακροτήτων:
    • Το μέτρον εστίν άριστον (Κορων., Μπούας 36)·
    • εκφρ.
      • (1) δίχως μέτρου, υπέρ μέτρον ή μέτρου = υπερβολικά, ξεπερνώντας τα όρια:
        • (Χούμνου, Κοσμογ. 356), (Ψευδο-Σφρ. 156⁵), (Χρον. Μορ. H 161)·
      • (2) εν μέτρῳ = ήρεμα, σιγά, μετρημένα:
        • (Διγ. Gr. 2197)·
  • β) μετριοπαθής τρόπος συμπεριφοράς:
    • Δεν κάμνει χρειά να θαρρευθείς εις μέτρα και εις λόγια (Δεφ., Λόγ. 187).
• 15) (Προκ. για τη συμπεριφορά του δικαστή κατά την εκδίκαση υποθέσεων) ?:
  • Εμπαλής … ουδέν εντέχεται να πάρει κανέναν άνθρωπον έξω του μέτρου (Ασσίζ. 27⁶).
• 16) Λογικότητα, λογική σχέση, αναλογία:
  • όσα διαλέγεται φαίνεται να 'χουν μέτρον (Αιτωλ., Βοηβ. 239).
• 17) (Στον εν. και πληθ.) κατάσταση, περίσταση:
  • ποτέ μου δεν το λόγιαζα να 'ρθω στο μέτρο τούτο (Ερωτόκρ. Ά 1018)·
  • στα μέτρα οπού 'τονε και βρίσκεται γνωρίζει (Ερωτόκρ. Δ́ 714).
• 18) Υπολογισμός, εκτίμηση·
  • φρ. έχω εν μέτρῳ = υπολογίζω κάπ.:
    • (Έκθ. χρον. 66²).
• 19) Ποιητικό μέτρο:
  • (Προδρ. ΙΙΙ 137)·
  • έκφρ. με μέτρο = έμμετρα:
    • (Θησ. Πρόλ. [275]).

[αρχ. ουσ. μέτρον. Ο τ. και σήμ.]