• Α´ Μτβ.
  • 1)
    • α) Σηκώνω κάπ. από τον ύπνο, τον ξυπνώ:
      • να κιλαδώ να σε ξυπνώ (Ερωτοπ. 282)·
      • (μεταφ.):
        • εξύπνησέ με η τύχη μου εις το πολιτικαρείον (Σαχλ., Αφήγ. 51 (πβ. εξαμπώθω))·
    • β) αφυπνίζω, βγάζω από το λήθαργο:
      • εχθρόν τον Μακεδόνιον τον είχεν εξυπνήσει (Ιστ. Βλαχ. 2734)·
    • γ) ξεσηκώνω:
      • τη νιάκαρην επαίζαν … ξυπνώντας πάσα ένα παλληκάρι (Λεηλ. Παροικ. 35).
  • 2) Αναδεικνύω:
    • εξυπνά (ενν. το κυνήγιν) τον άνθρωπον μέγα εις την στρατείαν (Σπαν. V 118).
  • 3) Βρίσκω, επινοώ:
    • ξυπνάς τον τρόπον να πληθαίνουν οι τρίχες (Σουμμ., Παστ. φίδ. Α´ [1199]).
• Β´ Αμτβ.
  • 1)
    • α) Σηκώνομαι από τον ύπνο, ξυπνώ:
      • πεθυμώ ποτέ να μην ξυπνήσω (Πανώρ. Ε´ 363)·
      • (μεταφ.):
        • Ξύπνα, … δίωξε κίνδυνον της θαλάσσης (Ιστ. Βλαχ. 2545)·
    • β) (προκ. για νεκρό) ζωντανεύω, ανασταίνομαι:
      • (Ιστ. Βλαχ. 2381).
  • 2)
    • α) Συνέρχομαι, αντιλαμβάνομαι την πραγματικότητα:
      • Μετάστρεψε το λογισμό, ξύπνησε (Ερωτόκρ. Α´ 1185)·
    • β) (προκ. για μεθυσμένο) συνέρχομαι:
      • (Κρασοπ. AO 1).
  • 3) Είμαι σε εγρήγορση:
    • πάντα αγρυπνά, πάντα εξυπνά (ενν. το φίδι) (Πόλ. Τρωάδ. 365).

• Η μτχ. παρκ. ως επίθ. = άγρυπνος, σε κατάσταση ετοιμότητας:
  • να μηδέν οκνήσουσι, μα να ’ναι ξυπνημένοι (Τζάνε, Κρ. πόλ. 298⁸).

[μτγν. εξυπνέω (Lampe). Ο τ. στο Βλάχ. και σήμ.]

• Στον ξύπνο:
  • εξύπνως να θαυμάζονται οι άρχοντες (Βυζ. Ιλιάδ. 1126).

[μτγν. επίρρ. εξύπνως]