• I. Ενεργ.
  • 1)
    • α) (Συν. με τα επιρρ. κάτω, χάμω) ρίχνω κάτω, καταβάλλω:
      • ένας τον άλλον ήπασκε χάμαι στη γης να βάλει (Ερωτόκρ. Β´ 1566· Ιμπ. (Legr.) 898)·
    • β) φρ. βάνω κάτω = γκρεμίζω, καταστρέφω:
      • (Διακρούσ. 86⁶)·
    • γ) φρ. βάνω στα βύθη κ. = βουλιάζω, βυθίζω κ.:
      • (Αχέλ. 388).
  • 2)
    • α) Ρίχνω:
      • στον Δούναβη τους βάνουν (Σταυριν. 364)·
      • (μεταφ.):
        • εβάλθηκε στα πάθη να με βάλει (Ερωτόκρ. Γ´ 434)·
    • β) (προκ. για βλέμμα):
      • η κόρη δε έβαλεν εις γην το βλέμμαν (Αχιλλ. N 1439).
  • 3)
    • α) Βάζω, τοποθετώ:
      • οι οχουθροί … τσι λουμπάρδες βάνου τρίγυρα (Τζάνε, Κρ. πόλ. 303¹⁰)·
    • β) (προκ. για αγκαλιά):
      • έβανέ με εις τες αγκάλες του (Διγ. Άνδρ. 369²⁸)·
    • γ) (προκ. για στίχους):
      • Είν’ άμετροι στες συλλαβές και ουδέ σωστά βαλμένοι (Τζάνε, Κατάν. 89)·
    • δ) εγκαθιστώ:
      • ο αρχιερεύς … τον βάνει … ηγούμενον (Βακτ. αρχιερ. 167)·
    • ε) εγκαθιστώ άρχοντα, βασιλιά:
      • να απέλθουν εις την Κωνσταντινούπολιν, να βάλουν τον Αλέξην (Χρον. Μορ. H 488).
  • 4)
    • α) (Συχνά με τα επιρρ. έσω, απέσω, κ.τ.ό.) εισάγω, δέχομαι κάπ.:
      • στο σπίτι ντου με βάνει (Φορτουν. Γ´ 696· Σαχλ. B´ PM 206)·
      • (μεταφ.):
        • τον βάνει μοναχή της εις … τες καρδιές (Σουμμ., Παστ. φίδ. Γ´ [628])·
    • β) (προκ. για μαθητεία, σχολείο) εισάγω:
      • εις το σκολειό έβαλά το (Φορτουν. Δ´ 572)·
    • γ) φρ. βάνω τράπεζα = στρώνω τραπέζι:
      • (Συναδ. φ. 51^v).
  • 5) Θέτω επάνω:
    • τεψία καμένα έβαναν εις την κοιλίαν του (Συναδ. φ. 55^v).
  • 6) (Προκ. για υγρό) ρίχνω, χύνω:
    • κρασά … που τα ’βάνα στο ποτήρι (Φαλλίδ. 49).
  • 7) Φέρνω κάπ. κάπου:
    • ομπανέ ’δώ τονε βάνει η ώρα (Φορτουν. Ιντ. γ´ 104).
  • 8)
    • α) Βάζω, προσθέτω:
      • απάνω βάνει ολιγοστόν άλας (Ιμπ. 640)·
    • β) (μαθημ.):
      • αντί του μισού βάνε ε´ (Rechenb. 36).
  • 9) Φρ. βάνω εις γλυκότη κάπ. = κάνω κάπ. να νιώσει ευχαρίστηση, τέρπω κάπ.:
    • (Ερωτόκρ. Β´ 674).
  • 10) (Προκ. για σημαία, κλπ.) στήνω:
    • μιαν παντιέρα βάνει (Τζάνε, Κρ. πόλ. 342⁸).
  • 11) Μπήγω:
    • βάνω … μαχαίρι (Ριμ. Βελ. ρ 946).
  • 12)
    • α) Φορώ:
      • παπούτσιν έβανα (Φορτουν. Ε´ 26)·
      • (μεταφ.):
        • διαβόλου πρόσωπον βάνει (Σπαν. (Ζώρ.) V 439)·
    • β) (προκ. για άρματα):
      • (Πόλ. Τρωάδ. 596)·
    • γ) φορώ σε κάπ. κ.:
      • βάνουν με τραχηλικόν χαντρατοκουδουνάτον (Διήγ. παιδ. 254).
  • 13) Φρ. βάνω ύπνο εις τα μάτια μου = κοιμάμαι:
    • (Ερωτόκρ. Α´ 438).
  • 14) Φρ.
    • α) βάνω στέφανον, στέμμαν = στέφω κάπ. (βασιλιά):
      • (Χρον. Μορ. P 741), (Μαχ. 18³)·
    • β) βάνω στεφάνι = στεφανώνω, παντρεύω:
      • (Λίμπον. 408).
  • 15)
    • α) Ονομάζω:
      • σ’ εβάπτισαν και σ’ έβαλαν Μερκούρη (Κορων., Μπούας 152)·
    • β) φρ. βάνω όνομα = ονομάζω:
      • (Κορων., Μπούας 137).
  • 16) Φρ. βάνω μετάνοια = γονατίζω:
    • (Μ. Χρονογρ. 35¹⁸).
  • 17) Φρ. βάνω ασκημάδι στην τιμή, βλ. ασχημάδι 1 φρ.
  • 18)
    • α) Διορίζω:
      • τον βάνει … διά μπάιλον εις τον τόπον του (Χρον. Μορ. H 6765)·
      • (με σύστ. αντικ.):
        • βαλμό να βάλεις απάνου σου βασιλιά (Πεντ. Δευτ. XVII 15)·
    • β) ορίζω κάπ. να κάνει κ.:
      • βάνουν ανθρώπους φρόνιμους να την καθοδηγήσουν (Ιμπ. 318)·
    • γ) προτρέπω:
      • ο βασιλεύς τούς βάνει φίλοι … να γενούν (Παλαμήδ., Βοηβ. 1129).
  • 19) Επικαλούμαι:
    • μάρτυρα … εσέ τον ίδιο βάνω (Χορτάτση, Ελευθ. Ιερουσ. Γ´ 37).
  • 20) Φρ.
    • α) βάνει ο νους κάπ. (έγνοια, κλπ.) = νοιάζεται, σκέφτεται κάπ.:
      • (Φορτουν. Ιντ. γ´ 47)·
    • β) βάνω έγνοια, λογισμό (στο κεφάλι), λογισμούς (στην καρδιά) = νοιάζομαι, σκέφτομαι:
      • (Τζάνε, Κρ. πόλ. 479²), (Ερωτόκρ. Γ´ 268), (Τζάνε, Κρ. πόλ. 471¹⁶), (Ερωτόκρ. Α´ 111), (Φορτουν. Γ´ 628)·
    • γ) βάνω μες στο (ή εις το) νου (μου), κατά νουν, με το νου κ. =
      • (α) υποπτεύομαι:
        • (Ερωφ. Δ´ 164)·
      • (β) σκέπτομαι:
        • (Αιτωλ., Μύθ. 42¹⁴)·
      • (γ) υπολογίζω:
        • (Ερωτοπ. 626)·
    • δ) βάνω το νου μου σε κ. = σκέπτομαι κ.:
      • (Ερωτόκρ. Δ´ 411)·
    • ε) βάνω στο νου (μου) κάπ. = θυμάμαι κάπ.:
      • (Ερωτοπ. 575)·
    • στ) βάνω στο νου κάποιου κ. = ενθυμίζω σε κάπ. κ.:
      • (Ερωτόκρ. Α´ 1261)·
    • ζ) βάνω (εις) ενθύμησιν εις κάπ. κ. = ενθυμίζω σε κάπ. κ.:
      • (Διγ. Άνδρ. 396¹¹)·
    • η) βάνω νουν, γνώμη = αποφασίζω:
      • (Λεηλ. Παροικ. 71), (Ερμον. Ζ 5)·
    • θ) βάνω βουλήν = σκέφτομαι να …:
      • (Λεηλ. Παροικ. 153)·
    • ι) βάνω μες (εις) στο λογισμό, κλπ., κ. =
      • (α) σκέπτομαι:
        • (Σουμμ., Ρεμπελ. 188)·
      • (β) αποφασίζω:
        • (Ερωτόκρ. Α´ 111 κριτ. υπ.)·
    • ια) βάνω εις την ψυχήν μου, εις την καρδιά μου κ. = σκέπτομαι, αναλογίζομαι κ.:
      • (Σπαν. B 52), (Προδρ. I 151)·
    • ιβ) βάνω κάπ. εις έγνοια, εις σκοπόν = βάζω κάπ. σε σκέψεις:
      • (Ερωτόκρ. Ε´ 218), (Θησ. Δ´ [36²])·
    • ιγ) βάνει κ. κάπ. σε λογισμό, σε έγνοια = βάζει κ. κάπ. σε σκέψεις:
      • (Ερωτόκρ. Γ´ 714)·
    • ιδ) βάνει ο λογισμός κάπ. (έγνοια) = σκέπτεται κάπ.:
      • (Ζήν. Β´ 289)·
    • ιε) βάνω μέσα στον ομυαλό (μου) = λαμβάνω υπόψη μου:
      • (Φορτουν. Α´ 125)·
    • ιστ) βάνω (εις) ενθύμησιν κ. = θυμούμαι κ.:
      • (Σουμμ., Ρεμπελ. 157), (Διγ. Άνδρ. 403²²).
  • 21) Φρ.
    • α) βάνω φωτιά, πυρ, λαμπρόν, ’στιά = βάζω, ανάβω φωτιά:
      • (Τζάνε, Κρ. πόλ. 216¹²), (Ασσίζ. 222²⁴)·
      • (μεταφ. προκ. για ερωτικό πόθο):
        • (Διγ. Z 182)·
    • β) βάνω (στη) φωτιά = καίω:
      • (Τζάνε, Κρ. πόλ. 356²).
  • 22) Φρ. βάνω (την) αρχή(ν), χέρι(ν), χέρα, χερικόν = αρχίζω:
    • (Διγ. Άνδρ. 342³¹), (Απόκοπ. 11).
  • 23) Φρ. βάνω κάπ. σ’ αγάπη =
    • α) κάνω κάπ. να ερωτευθεί κάπ.:
      • (Ερωτόκρ. Α´ 1259)·
    • β) συμφιλιώνω:
      • (Ψευδο-Γεωργηλ., Άλ. Κων/π. 353).
  • 24)
    • α) Περιλαμβάνω σε συγγραφή:
      • τούτο σε κοντολογιά έρχομαι και το βάνω (Τζάνε, Κρ. πόλ. 351²)·
    • β) φρ. βάνω εις γράμμα(ν), γράψιμον, βάνω το μελάνι = γράφω:
      • (Θρ. Κύπρ. Μ 303), (Μαχ. 250³⁴), (Ψευδο-Γεωργηλ., Άλ. Κων/π. 813)·
    • γ) φρ. βάνω σε στίχον, στίχους, εις ρίμα, εις το ριμαρισμένον = στιχουργώ, γράφω σε έμμετρο λόγο:
      • (Αχέλ. Πρόλ. 22), (Δεφ., Λόγ. 740), (Ιμπ. (Legr.) 10).
  • 25) Φρ. βάνω εις τους νόμους = νομοθετώ:
    • (Βακτ. αρχιερ. 210).
  • 26) Φρ.
    • α) βάνω σε ορδινιά, σε τάξη =
      • (α) τακτοποιώ:
        • (Γαδ. διήγ. 148), (Παλαμήδ., Βοηβ. Προς Αναγν. 14)·
      • (β) ετοιμάζω:
        • (Αχέλ. 2460)·
      • (γ) ετοιμάζομαι:
        • (Τζάνε, Κρ. πόλ. 336¹⁹)·
      • (δ) παρατάσσω:
        • (Βεντράμ., Φιλ. 100)·
    • β) βάνω εις όρθωσιν = τακτοποιώ:
      • (Αχέλ. 595).
  • 27) Φρ. βάνω ορδινία, όρδινο = αποφασίζω:
    • (Κορων., Μπούας 26).
  • 28) Φρ.
    • α) βάνω αποκάτω (μου), εις την υποταγήν (μου), εις την εξουσίαν (μου), στο θέλημά μου = εξουσιάζω, υποτάσσω:
      • (Μαχ. 442²⁵), (Σουμμ., Ρεμπελ. 165), (Αχέλ. 659)·
    • β) βάνω (εις το) χέριν (μου) κ. = κυριεύω κ.:
      • (Μαχ. 380²¹)·
    • γ) βάνω κάπ. στα χέρια μου = συλλαμβάνω κάπ.:
      • (Κορων., Μπούας 43).
  • 29) Φρ.
    • α) βάνω (απ)άνω κάτω =
      • (α) βλ. άνω κάτω Φρ. 1·
      • (β) βλ. άνω κάτω Φρ. 3·
      • (γ) κάνω το παν:
        • (Ευγέν. 128)·
    • β) βάνω εις ανακάτωσιν = αναστατώνω:
      • (Αχέλ. 815).
  • 30) Φρ.
    • α) βάνω φωνή, φωνίτσα, χουγιατά, φώναρον = φωνάζω:
      • (Καλλίμ. 1898), (Τζάνε, Κρ. πόλ. 559²⁰)·
    • β) βάνω λόγια, λόγους = μιλώ, λέγω:
      • (Λίβ. P 356)·
    • γ) βάνω διαλαλημόν = διαλαλώ:
      • (Τζάνε, Κρ. πόλ. 500⁹)·
    • δ) βάνω κάπ. εισέ μαλώματα = κάνω κάπ. να μαλώσει:
      • (Αποκ. Θεοτ. I 104)·
    • ε) τα βάνω με κάπ. = μαλώνω με κάπ.:
      • (Ch. pop. 828).
  • 31)
    • α) Προσφέρω, συνεισφέρω:
      • ο … σύντροφος βάνει το κορμίν του και την εργασίαν του (Ασσίζ. 82²⁷)·
    • β) (προκ. για χρήματα) δίνω, χαρίζω:
      • Χαρά, οπού βάλ’ εις εκκλησιά (Απόκοπ. 216).
  • 32)
    • α) Παρατάσσω:
      • ομπρός τα ξένα βάνει τα κάτεργα (Τζάνε, Κρ. πόλ. 343²⁸)·
    • β) (προκ. για καράβια) προσορμίζω, αράζω, αγκυροβολώ:
      • στα Χανιά τα βάνει (ενν. τα κάτεργα) (Τζάνε, Κρ. πόλ. 403⁵).
  • 33) Φρ.
    • α) βάνω πλώρη = κατευθύνομαι:
      • (Μαχ. 588⁹)·
    • β) βάνω τ’ άρμενα, βλ. άρμενο(ν) 1 φρ.
  • 34) (Συν. με το επίρρ. επάνω) επιρρίπτω σε κάπ. κ.:
    • το δικόν τως πταίσιμον απάνω της το βάναν (Φαλιέρ., Λόγ. 128)·
    • φρ. βάνω αγκάλεμα = καταγγέλλω:
      • (Ασσίζ. 383²²)·
    • βάνω εις έγκλημαν = κατηγορώ, καταγγέλλω:
      • (Ασσίζ. 132⁹).
  • 35) Γίνομαι αίτιος κάπ. καταστάσεως:
    • ο … Μερκούριος εις λύπην μη μας βάλει (Κορων., Μπούας 119).
  • 36)
    • α) Θεωρώ:
      • τούτο φταίσιμο δεν πρέπει να το βάνω (Ιντ. κρ. θεάτρ. Α´ 114)·
    • β) υπολογίζω, λογαριάζω:
      • όσος ήτον αριθμός ου δύναμαι να βάνω (Κορων., Μπούας 55).
  • 37) Επιβάλλω:
    • περίσσες παιδωμές οι στρατηγοί του βάνου (Τζάνε, Κρ. πόλ. 406²¹).
  • 38) Ορμώ, χυμώ:
    • βάνει προς το σώμαν Αχιλλέως (Ερμον. Υ 229).
  • 39) Ριψοκινδυνεύω, θυσιάζω:
    • διά σένα το κεφάλι μας και τα υπάρχοντά μας βάνομεν (Ιστ. Βλαχ. 796)·
    • φρ. βάνω τον εαυτό (μου), την ζωήν (μου), την σάρκαν, το κορμί σε κίνδυνο (και θάνατο) = εκθέτω τον εαυτό μου σε κίνδυνο, διακινδυνεύω:
      • (Φλώρ. 590), (Σπαν. A 574), (Ερωτόκρ. Δ´ 2000), (Ερωφ. Α´ 638).
  • 40) Φρ.
    • α) βάνω κάπ. σε θάνατον, εις το σπαθί = σκοτώνω κάπ.:
      • (Τζάνε, Κρ. πόλ. 458¹⁶), (Χρον. Μορ. H 619)·
    • β) βάνω κάπ. στο μαχαίρι = μαχαιρώνω, σκοτώνω κάπ.:
      • (Αχέλ. 1188).
  • 41) Συγκαταλέγω:
    • στην συντροφιά … δεν τονε βάνω (Ριμ. κόρ. 663).
  • 42) Επαφίεμαι για κ. στο Θεό:
    • στον Θεόν πάσαν ελπίδαν βάναν (Αχέλ. 1621).
  • 43) Επιχειρώ:
    • να πολεμούνε βάνου (Τζάνε, Κρ. πόλ. 478²⁶).
  • 44) (Προκ. για πλοίο) «μπάζω»:
    • το ’ναν κάτεργον έβαλε νερόν (Μαχ. 274³⁴).
  • 45) Φυτεύω:
    • γύροθεν έβαλα φυτά (Διγ. Άνδρ. 374²³).
  • 46) Προκαλώ, προξενώ:
    • διά να βάλει και χαρά στην χώραν (Ευγέν. 1019).
  • 47) Αναμειγνύω, μπλέκω κάπ. σε κ.:
    • εκεί μη υπάγεις και βάλουν σε εις υπόθεσιν (Σπαν. (Ζώρ.) V 322).
  • 48) Χρησιμοποιώ:
    • έβαλε την μηχανίαν κι άφηκεν την αντρείαν (Χρον. Μορ. H 4911).
  • 49) Μεταγλωττίζω:
    • στην εδικήν μας των Ρωμιών (ενν. γλώσσα) … έβαλά το (Σουμμ., Παστ. φίδ. Αφ. [20]).
  • 50) Συγκρίνω:
    • τι κόκκινη όψις … ή φυσικήν ή τεχνικήν οπού κανείς να βάλει. Όλα τα υπερβαίνασι τα ’μορφα μάγουλά της (Σουμμ., Παστ. φίδ. Ε´ [1489]).
  • 51) Φρ. βάνω πόθο = ποθώ:
    • (Ερωτόκρ. Β´ 93).
  • 52) Φρ. βάνω κόπο = κοπιάζω:
    • (Ερωτόκρ. Α´ 1647).
  • 53) Φρ. βάνω προθυμία = είμαι πρόθυμος:
    • (Αχέλ. 1993).
  • 54) Φρ. βάνω όρκο = ορκίζομαι:
    • (Φορτουν. Α´ 336).
  • 55) Φρ. βάνω εις υποψίαν = υποπτεύομαι:
    • (Κορων., Μπούας 33).
  • 56) Φρ.
    • α) βάνω στο φύγι κάπ. = τρέπω κάπ. σε φυγή:
      • (Αχέλ. 1569)·
    • β) το βάνω εις το φευγιόν = τρέπομαι σε φυγή:
      • (Λεηλ. Παροικ. 413).
  • 57) Φρ. βάνω κ. έργον = εκτελώ, πραγματοποιώ κ.:
    • (Αχέλ. 320).
  • 58) Φρ. βάνω κ. σε έργο = ασκώ (λειτούργημα):
    • (Χρον. Μορ. H 7934).
  • 59) Φρ. βάνω θέλημα = αποφασίζω· συμφωνώ:
    • (Ερωτόκρ. Δ´ 340).
  • 60) Φρ. βάνω (εις) τέλος κ. = σταματώ κ.:
    • (Καλλίμ. 1618), (Ερωφ. Α´ 386).
  • 61) Φρ. βάνω ψυχήν, κορμίν (να κάνω κ.) = βάζω όλα μου τα δυνατά (να κάνω κ.):
    • (Φαλιέρ., Ιστ. 188).
  • 62) Φρ. βάνω αίματα, βλ. αίμα 1 φρ.
  • 63) Φρ. βάνω ζιζάνιον, βλ. ζιζάνιον.
  • 64) Φρ. βάνω κάπ. εις ευχήν και εις κατάραν = καταριέμαι κάπ.:
    • (Βουστρ. 34^3‑4).
  • 65) Φρ. βάνω κάπ. σε αστένεια, βλ. ασθένεια 1α φρ. (2).
  • 66) Φρ. βάνω καιρό στη μέση = αναβάλλω:
    • (Φορτουν. Ιντ. δ´ 61).
  • 67) Φρ. βάνω κάτω κ. = αρνούμαι:
    • (Φαλιέρ., Ιστ. 56).
• II. Μέσ.
  • 1) Επιχειρώ:
    • χίλιες φορές εβάλθηκα να βγάλω το σπαθί μου (Ερωφ. Α´ 277).
  • 2) Αρχίζω:
    • εβάλθηκε να κλαίει (Κορων., Μπούας 48).
  • 3) Αποφασίζω:
    • εβάλθηκα τραγούδι και λαγούτο γλήγορα να με γιάνουσι (Ερωτόκρ. Α´ 405).
  • 4) Καταγίνομαι με κ.:
    • εβάλθης στες γυναίκες (Θησ. Β´ [5⁵]).
  • 5) Παρατάσσομαι:
    • Βάνουνται, στερεώνουνται και δύναμιν επήραν (Παρασπ., Βάρν. C 400)·
    • φρ. βάνομαι εις ορδινία = παρατάσσομαι:
      • (Κορων., Μπούας 120).
  • 6) Φρ. βάνομαι σε άλλην γνώμην = αλλάζω απόφαση, σκέψη:
    • (Τριβ., Ρε 43).
  • 7) Φρ. βάνομαι εις κίνδυνον = διακινδυνεύω:
    • (Μεταξά, Επιστ. 48).
  • 8) Φρ. βάνομαι εις φυγίον = τρέπομαι σε φυγή:
    • (Χρον. Μορ. H 5336).

[<αρχ. βάλλω. Η λ. στο Meursius (‑ειν) και σήμ.]