• 1)
  • α) H κατάσταση του άρχοντα, το να είναι κανείς άρχοντας:
    • ακ τον θεόν τον ξύλινον δεν βλέπει αρχοντία (Aιτωλ., Mύθ. 127⁴)·
  • β) (με την κτητ. αντων.) ο άρχοντας (σε ένδειξη φιλοφρόνησης):
    • στο ύστερο με διώξει η αρχοντιά σου (Λεηλ. Παροικ. Aφ. 10)·
  • γ) αξίωμα:
    • διά την δουλείαν … τι αρχοντιά ζητάτε; (Σταυριν. 688).
• 2) Eυγένεια αισθημάτων, αρχοντική συμπεριφορά:
  • εις αρχοντιάν ήτονε τιμημένη (Iμπ. (Legr.) 36)·
  • ακάτεχος στην αρχοντιά (Eρωτόκρ. B´ 2121).
• 3) Πολυτελή αντικείμενα· πλούτη:
  • πύργον γεμάτον αξαζόμενα πράγματα και αρκοντίες (Mαχ. 152²⁸).

[<ουσ. άρχων + κατάλ. ‑ία. O τ. ‑ιά και σήμ. H λ. τον 7. αι. (LBG· πβ. όμως μτγν. ‑εία, DGE) και σήμ. ιδιωμ.]

• ① state or quality of being noble, nobleness, nobility, distinction, eminence (syn αριστοκρατικότητα 1, αρχοντιλίκι):
  • κοινωνική, οικογενειακή, παλιά ~ |
  • ~ του κτιρίου |
  • ~ του προσώπου, της ψυχής |
  • παράδοση αρχοντιάς |
  • prov η καθαριότητα είναι μισή ~ being clean is half of being noble, cleanliness is next to godliness |
  • prov ~ χωρίς τα έχει, τύφλα του οπού την έχει a nobleman without wealth is miserable |
  • prov η ~ μυρίζει κι από μακριά nobility shows |
  • δεν πρόκειται, στο χρόνο που έρχεται, να ξαναβρεί ο τόπος μας την ευνομία .. και την ~ της αληθινής δημοκρατίας (Papanoutsos) |
  • σας δίνουν την εντύπωση μιας αρχοντιάς, που υπάρχει ακόμα κι όταν λείπει ο πλούτος (Saratsis) |
  • τα μνημεία αυτά προσδίδουν στην πόλη σας έναν αέρα αρχοντιάς και ιστορικού πολιτισμού (Theotokas) |
  • poem .. η δόξα του σκορπιέται | σε όλο τον κόσμο και μελέτησαν πολλοί την ~του (Homer Od 19.334 Kaz-Kakr)

• ⓐ dignified or noble bearing or manners, nobility, breeding, civility (near-syn αξιοπρέπεια 2a, αριστοκρατικότητα 1, ευγένεια):
  • ~στο ντύσιμο, στην περπατησιά, στις χειρονομίες |
  • μίλησε με ~ |
  • διακρίνεται για την ~ του |
  • το φόρεμα χαρίζει ~ στις κινήσεις της |
  • χάνουν πολύ μέρος από την ~ κι από την καλοσύνη τους μπροστά στον παυμένο (Palam) |
  • έχει μιαν ~ φυσική, που πολύ σπάνια τη χαρίζει ο Πλάστης στους ανθρώπους (Karagatsis) |
  • φορούσε ρούχα άλλης εποχής, μια ~ είχε στ' ανάστημα και στους τρόπους (Gialourakis)

• ② collect. persons of noble birth or of distinguished social rank, nobility, gentry, aristocracy (syn αριστοκρατία 1, αρχοντολόι):
  • folks. εννιά χιλιάδες ~πάνε να πάρουν νύφη | με τετρακόσια δυο όργανα και χίλιους συμπεθέρους |
  • θα καλέσω νιους και γέρους, | τσ' αρχοντιάς τους καλυτέρους (DPetrop) |
  • poem αλλά βλέποντας εκεί | το καπέλο, το σπαθί, | που 'ν' σημεία της αρχοντιάς, | εσταμάτησ' ο παπάς (Solom)

• ⓑ phr η ~σου mode of respectful address your worship, your lordship (syn phr η ευγενία σου):
  • αν το επιτρέψει η ~σου, μπορώ να κοιμηθώ απόψε στο σπίτι σου (Panagiotop)

• ③ wealth, possessions (syn βιος, πλούτος):
  • μεγάλος πειρασμός μου στάθηκε αυτή η άξαφνη ~του Γ. (Panagiotop) |
  • οι προετοιμασίες στα ιπποτικά τους μέγαρα δεν ήτανε λίγες· ποιος να δείξει τις αρχοντιές του, τα τρόπαια, τη λάμψη του (Kythraiotis)

• ⓒ pl αρχοντιές οι, state or behavior characteristic or imitative of rich or noble people:
  • μια σωτηρία υπάρχει, να μπει στο νοσοκομείο, στην Aθήνα· αρχοντιές! για μας είναι αυτά; (Biniaris)

[fr postmed, MG αρχοντιά ← MG (9th c.) αρχοντία, der of άρχων]