• Α´ Aμτβ.
  • 1)
    • α) (Προκ. για το φως, την ημέρα) ανατέλλω, φωτίζω:
      • (Λίβ. Esc. 2590), (Διγ. Gr. 1302)·
    • β) (προκ. για άστρο) ανατέλλω:
      • (Διγ. Z 1843)·
      • (ιδιάζ. χρ.):
        • έδωκεν ο ήλιος το πρωί και ανέτειλεν το κάστρον (Λίβ. (Lamb.) N 625).
  • 2) (Προκ. για άνθη) «ανοίγω»:
    • άνθος ρόδων … οπηνίκα ταις κάλυξιν άρχεται ανατέλλειν (Διγ. Gr. 2367).
  • 3) Προέρχομαι από κ.:
    • εκ της φύσεως του Θεού ανατέλλουσι λόγος και πνεύμα (Iστ. πατρ. 85⁹).
  • 4) Eμφανίζομαι, παρουσιάζομαι, αναφαίνομαι:
    • ο Kύριος … ανάτειλεν από τη Σειρ αυτωνών (Πεντ. Δευτ. XXXIII 2).
• Β´ Mτβ.
  • 1) (Προκ. για το Θεό) κάνω να ανατείλει (ο ήλιος, η σελήνη):
    • (Iστ. Bλαχ. 1313), (Διγ. Z 60).
  • 2) Προβάλλω, αναφέρω, εκφέρω:
    • λόγο ν’ ανατείλω (Φορτουν. Iντ. β´ 98)·
    • ν’ ανατείλω άλλους λογαριασμούς (Φορτουν. Iντ. α´ 74).

[αρχ. ανατέλλω. H λ. και σήμ.]

• ① pers-pron he, she, it (syn δαύτος):
  • μεγαλύτερος, μικρότερος απ' αυτόν |
  • διαφωνεί, παίζει μ' αυτόν |
  • ήρθε ο Γ. με την αδερφή του· αυτή είναι άρρωστη, ~ είναι καλά |
  • ευτυχώς γι' αυτόν luckily for him |
  • αν δεν ήταν ~ .. if it weren't for him .. |
  • δεν το περίμενα απ' αυτόν I didn't expect it of him |
  • L phr η αυτού (αυτής) μεγαλειότητα (υψηλότητα, εξοχότητα etc) (abbr A.M., A.Y., A.E.) his (her) majesty (highness, excellency etc) |
  • και τι μ' αυτό; what of it, so what? |
  • νομίζει ότι ~ είναι κι άλλος δεν είναι (or ~ κι όχι άλλος or ~ κι άλλος κανένας) said of people who have an exaggerated opinion of themselves |
  • folkt αυτή φόρεσε αντρίκεια φορέματα και ξεκίνησε (Megas) |
  • παραχώρησε τα προνόμια των Mετσοβιτών, όταν αυτοί διευκόλυναν το πέρασμα των στρατευμάτων του (Vacalop) |
  • το παιδί μαθαίνει να προσαρμόζεται στη ζωή και ειδικότερα στην κοινωνική μορφή αυτής (Tsiantas) |
  • αν θέλω, του τα τρώω εγώ αυτεινού τα πέντε χιλιάρικα (Glezos) |
  • δεν μας χώριζε τίποτ' άλλο παρά μια στολή, αυτουνού πρασινωπή, χακιά η δική μου (Terzakis)

• ⓐ used contrastively or emphat (he) himself, (she) herself, (it) itself (syn ατός του 1b, ο ίδιος):
  • δεν τον υποχρέωσε κανείς, ~ θέλησε να πάει στον πόλεμο |
  • ~ ο ίδιος μου το είπε |
  • θα βρω αυτήν την ίδια |
  • προσπάθησε να λύσει ~ τον κόμπο |
  • δεν ζητεί επιτέλους κανείς, ούτε ~ ακόμη ο θεός, από τον άνθρωπο τα αδύνατα (Papanoutsos) |
  • ούτ' ~ ο Παπαδιαμάντης ο θεοφοβούμενος δεν έχει τόσο συχνά και τόσο κοντά του το θεό (Charis) |
  • folks. σε καϊτερεί η μανούλα σου κι αυτή η αδερφή σου, | σε καϊτερεί η αγάπη σου, τώρα και τόσα χρόνια (DPetrop) |
  • κι έστειλα τον πετρίτη μου, να πάει να κυνηγήσει· | ούτε κυνήγι μου 'φερε ούτε κι ~ του ήρτε (id.)

• ② this, that (syn τούτος, ant εκείνος):
  • αυτή η εποχή |
  • ο άρχοντας ~ |
  • το όμορφο αυτό κορίτσι |
  • ~ εδώ ο τοίχος |
  • αυτό εκείνο το παιδί |
  • L εκτός αυτού (or εκτός απ' αυτό) besides (this) |
  • αυτό είναι that's it |
  • αυτό είναι όλο that's all |
  • αυτό ήτανε that was it, it's over |
  • αυτή τη στιγμή at this (very) moment |
  • αυτές τις μέρες nowadays; one of these days |
  • σ' αυτό διαφωνούμε on this (point) we disagree |
  • αυτή τη φορά δε τη γλυτώνει this time he won't escape |
  • phr αυτά έχει ο άνθρωπος (κόσμος etc) that's the way man (the world etc) is |
  • δεν περνάνε αυτά σε μένα I don't stand for (or I don't put up w.) these things (syn phr δεν τα σηκώνω εγώ αυτά) |
  • τ' είν' αυτά που λες; what is it that you're saying, what are you talking about? |
  • αυτό να λέγεται (or αυτό ν' ακούγεται) quite so, by all means, certainly, hear hear |
  • αυτά που λες (or αυτά λοιπόν) concluding phr said at the end of a detailed narration |
  • ~ (αυτή, αυτό) μας έλειπε only this was missing, that's all I (etc) needed [said ironically when someone (or sth) unwelcome or troublesome is added to one's troubles] |
  • είχε .. ένα μερίδιο στην ιστορία αυτουνού του τόπου (Myriv) |
  • υπάρχουν βιβλία γραμμένα για τους αμύητους και βιβλία γραμμένα για τους μυημένους· έχουν κι εκείνα κι αυτά την τεχνική τους (Dimaras) |
  • η ιστορία του μουσείου Kαβάλας μαζί με αυτήν της αρχαιολογικής της υπηρεσίας αρχίζει το 1934 (DLazaridis) |
  • rembetiko song ποιος σ' αγκαλιάζει αυτή την ώρα; (IPetrop) |
  • poem ό,τι είπα αυτά τα λόγια, | μου εφανήκανε ομπρός | άλλες κόρες στολισμένες (Solom)

• ⓑ used contrastively or emphat this (one):
  • ~ είναι φίλος (γιατρός etc)! now there's a friend (doctor etc)! |
  • αυτό είναι κρασί! this is what I call wine! |
  • αυτές είναι γυναίκες! γερά ζα και δουλευτάδικα (Venezis) |
  • αριστερότερα μια άλλη διλοχία, υπό τον ταγματάρχη K. αυτή, θα είχε στόχους τα υψώματα Γάβρος, Tσούκα κλ (Terzakis) |
  • δεν είναι να τους πεις τίποτα αυτουνούς· καθήσανε πάνω στα λεφτά τους και τα μετράνε (Petsalis)

• ⓒ used disparagingly this:
  • ~ ο Π. σε πολλές φασαρίες μας βάζει |
  • αυτή η μάνα του πολύ με αντιπαθεί |
  • κι αυτοί οι γονείς γιατί δεν το συμμαζεύουν το παιδί τους;

• ⓓ phr ~ κι ~ such and such, one and another, this and that [said in order to avoid enumeration, specification, or repetition (of known or previously mentioned things)]:
  • ~ κι ~ ήρθανε |
  • αυτό κι αυτό μου είπε (syn phr το και το) |
  • μετά τον καβγά πήγε και τον βρήκε· "αυτό κι αυτό συνέβη" της είπε |
  • έχει αυτές κι αυτές τις δυνατότητες μόνο κι όχι άλλες (Lambridi)

• ③ w. relative που the one (that), what:
  • δε βρίσκω αυτό που γυρεύω |
  • αυτά που λες δεν τα πιστεύω |
  • phr αυτό που σου λέω (εγώ) listen to what I'm telling you, I'm warning you |
  • θα μας έρθει νέα καρυδιά στον τόπο αυτηνής που έφυγε (Venezis) |
  • με τον χαρακτηρισμό 'λευκός άνθρωπος' εννοεί τον άνθρωπο της λευκής φυλής, αυτηνής που ανήκουμε κι εμείς (Papatsonis) |
  • τα όπλα αυτών που έχουν κάποια περιουσία είναι ένα τόξο, μια ασπίδα κλ (Vacalop)

• ④ w. art. ο ~ (η αυτή, το αυτό) what's his name (her name, its name) [used when the speaker fails to remember or avoids using a name] (syn απαυτός 1):
  • δεν ήρθε ακόμα ο ~; |
  • δώσε μου το αυτό να βιδώσω τη βίδα

• ⑤ in voc αυτή hey you!:
  • πού είσαι, αυτέ, φέρε μου μια σαλάτα

• ⑥ w. art. (L) the same (syn ο ίδιος):
  • gym το αυτό repeat (the last exercise)! |
  • από μια .. και την αυτή φιλολογικήν εποχή δε θα περισωθούν όλα τ' άτομα που την αποτέλεσαν (Gryparis) |
  • όλα τα υλικά όντα ακολουθούν ένα και τον αυτό νόμο (Tatakis) |
  • γι' αυτούς οι άνθρωποι και τα γελάδια είν' ένα και το αυτό (Tachtsis) |
  • η έκταση και των δύο μελωδιών είναι η αυτή (IPetrop)

[fr postmed, MG αυτός ← PatrG, K (also pap), AG]

• Α´ (Μτβ.) γεμίζω κ. ή κάπ. με κ.:
  • γεμοί (ενν. ο φοίνιξ) τας πτέρυγας αυτού αρωμάτων (Φυσιολ. (Zur.) XIII 1⁵).
• Β´ (Αμτβ.) γεμίζω:
  • με τα αίματ’ αυτωνών τα βούρκα εγεμούσαν (Παλαμήδ., Βοηβ. 304).

[μτγν. γεμόω. Βλ. και γεμώνω]

• 1) Σύνολο μελών ενός γένους:
  • εντροπίασα … όλην μου την γενέαν (Διγ. Esc. 158).
• 2) (Προκ. για ζώα) το είδος, η ράτσα:
  • όρνεα πολλά πολλών γενεών (Διγ. Άνδρ. 375¹).
• 3) Φυλή, έθνος:
  • Σαρακηνός την γενεάν (Φλώρ. 29).
• 4) Σύνολο ανθρώπων σε ορισμένη χρονική περίοδο:
  • απατά γενιά δέκατη να μη έρτει αυτωνών εις τη συναγωγή του Κύριου (Πεντ. Δευτ. XXIII 4).
• 5) Συγγένεια:
  • με το να ήτον γενεά …, δεν έπεσε με ταύτην (Συναδ. φ. 50^v).

[αρχ. ουσ. γενεά. Οι τ. ‑έα και ‑ία και σήμ. ιδιωμ. Ο τ. ‑έ και σήμ. κρητ. Ο τ. ‑ιά και η λ. και σήμ.]

• Ως σύστ. αντικ.
  • 1) Βοήθεια, χάρισμα:
    • δοσμό να δώσεις αυτουνού (ενν. του αδερφού σου του πενητού) (Πεντ. Δευτ. ΧV 10).
  • 2) Δικαίωμα, μερίδιο:
    • δοσμό να δώσεις αυτωνών διακράτηξης κλερονομιά (αυτ. Αρ. ΧΧVΙΙ 7).

[<αόρ. του δίνω + κατάλ. ‑μός]

• Κάλεσμα σε γεύμα· συμπόσιο:
  • έκαμεν αυτωνών κλητούριο και έφαγαν και ήπιαν (Πεντ. Γέν. XXVI 30).

[<ουσ. κλητόριον (10. αι.). Τ. κλητούρι και κλητόρ’ σήμ. ιδιωμ.]

• Ά Μτβ.
  • 1)
    • α) Υπολογίζω:
      • λαβέ τα κατάστιχα και … λογάριασε ακριβώς πόσοι εισίν άνθρωποι (Σφρ., Χρον. 132²⁰)·
    • β) περιλαμβάνω, συνυπολογίζω:
      • σπίτια της αυλάς ος δεν είναι αυτωνών … να λογαριάσετε (Πεντ. Λευιτ. XXV 31)·
    • γ) τακτοποιώ, υπολογίζω:
      • Πὄμαθες … εύμορφα τα πράγματα να τα λογαριάζεις; (Αιτωλ., Μύθ. 37¹⁶).
  • 2)
    • α) Σκέφτομαι, υπολογίζω:
      • Καθεείς πρέπει να λογαριάζει πράγμα που μεταχειρισθεί ανέν και ταιριάζει (Αιτωλ., Μύθ. 19¹¹· Ερωφ. Β́ 221)·
    • β) λαμβάνω υπόψη:
      • δεν ελογαριάζανε τι πάθασι κι οι άλλοι (Τζάνε, Κρ. πόλ. 313²⁰).
  • 3) Νομίζω, θεωρώ:
    • λογάριαζε πως είν’ αναπαημένος (Ερωφ. Β́ 225)·
    • ελογάριασέ την για κούρβα (Πεντ. Γέν. XXXVIII 15).
  • 4) Σκοπεύω:
    • κι αν λογαριάζω να μισέψω, μηδέν θαρείς και πάγω 'πό ξαυτόν σου (Κυπρ. ερωτ. 63¹).
  • 5) Προσδοκώ, περιμένω:
    • (Ροδολ. Έ 349)·
    • είδανε πράμα ξαφνικό που δεν ελογαριάζα (Τζάνε, Κρ. πόλ. 320¹⁸).
  • 6)
    • α) Διηγούμαι, περιγράφω:
      • θε να σου λογαριάσω ποιος μὄκοψε τα χέρια μου και μ’ άφησε στο δάσο (Ευγέν. 1299· Σουμμ., Παστ. φίδ. Έ [1347])·
    • β) αναφέρω, κατονομάζω:
      • (Θησ. Β́ [11⁴]).
  • 7) Προορίζω:
    • ο κύρης σου για παντρειά μ’ άλλο σε λογαριάζει (Ερωτόκρ. Γ́ 1080).
• Β́ Αμτβ.
  • 1) Υπολογίζω:
    • (Πεντ. Λευιτ. XXV 52).
  • 2)
    • α) Σκέφτομαι, έχω στο νου:
      • μέσα της λογαριάζει … (Ερωτόκρ. Δ́ 259)·
    • β) σχεδιάζω:
      • ετούτος βέβια για τους δυο ετούτους λογαριάζει (Σουμμ., Παστ. φίδ. Έ [1392]).
  • 3)
    • α) Διηγούμαι, εκθέτω:
      • (Ευγέν. 882)·
    • β) μιλώ, λέγω:
      • αποκρίθη Δάρειος έτσι και λογαριάζει … (Αλεξ. 1370)·
    • γ) συνομιλώ, συζητώ:
      • επαύσασιν τ’ αδέλφια με την κόρη να λογαριάζουσιν (Διγ. O 477).
  • 4) Έχω σημασία, «μετράω»:
    • αληθινά 'ναι … το κόμπωμα κι η εντροπή που λογαριάζει (Ροδολ. Δ́ 126).

[<ουσ. λογάρι + κατάλ. ‑άζω. Η λ. το 12. αι., σε σχόλ., στο Meursius (‑ειν) και σήμ.]

• I. Ενεργ.
  • 1)
    • α) Μοιράζω, διανέμω:
      • ο βασιλεύ … το ψωμί … εμέραζε εισέ όλην την χώραν (Χρον. σουλτ. 85²⁹)·
    • β) (προκ. για τον προκαθορισμό των μελλόντων από τη Μοίρα):
      • τα πράγματα της γης εσύ (ενν. Μοίρα) που τα μοιράζεις (Φαλιέρ., Ιστ. 132)·
    • γ) προσφέρω, χαρίζω:
      • Περί μοναχών οπού έχουν πράγματα πρακτικά και μοιράζουν (Βακτ. αρχιερ. 166)·
    • δ) (σε ιδιάζ. χρ.):
      • από τες χείρες σου κι εγώ ας είμαι μερασμένη (Φαλιέρ., Θρ. 168).
  • 2)
    • α) Μοιράζομαι κ. με κάπ. άλλο:
      • (Ερωτόκρ. Δ́ 1204)·
      • εκείνοι οπού είχασι τα εμοίραζαν μετ' εκείνους οπού δεν είχασι (Νεκταρ., Ιεροκοσμ. Ιστ. 76)·
    • β) συμμερίζομαι:
      • εις δε τας λύπας … τρέχε και … μοίραζε το πάθος (Σπαν. (Λάμπρ.) Va 432).
  • 3)
    • α) Κατανέμω, χωρίζω (συν.) σε ίσες ομάδες, διαιρώ:
      • (Άνθ. χαρ. 289¹²)·
      • εμέρασε ο Ταμερλάνος το φουσσάτο του εισέ δύο (Χρον. σουλτ. 39¹³)·
    • β) (μεταφ.):
      • Οι ουρανοί μας έδωκαν … μοιρασμένην όλην ετούτην την ζωήν (Σουμμ., Παστ. φίδ. Ά [173])·
    • γ) (μαθημ.):
      • δέκα φορές εκατόν πενήντα κάμνουν _͵αφ· και μοίρασέ τα με έξι (Καραβ. 492¹¹)·
    • δ) κατατάσσω, ταξινομώ:
      • Τον στρατόν … εις τάγματα μοιράσε (Κορων., Μπούας 55)·
    • ε) ξεχωρίζω· αποχωρίζω:
      • το μισό παιδιών του Ισραέλ ος εμέρασεν ο Μωσέ από τους αθρώπους τους στρατιώτες (Πεντ. Αρ. XXXI 42· Γέν. XLIX 7).
  • 4)
    • α) Σκίζω, χωρίζω (πβ. μέσα (II) 5):
      • τον έναν έδωσε σπαθεάν … και μέσα τον εμοίρασεν απάνω έως κάτω (Αχιλλ. L 432)·
    • β) (προκ. για θηρία) διαμελίζω, κομματιάζω:
      • όρνιθες και κύνες … σε μοιράσουν (Λουκάνη, Ομήρ. Ιλ. ΚΒ́ [324]· Διγ. O 930).
  • 5) Διασκορπίζω· (εδώ μεταφ.):
    • (Λίβ. Esc. 1953)·
    • τον μεγάλον κίνδυνον πώς είχετε μοιράσει; (Ιστ. Βλαχ. 1224).
  • 6)
    • α) Μεταδίδω· μεταλαμπαδεύω:
      • εγέμισαν τον κόσμον με σοφίαν … κι εις όλους την εμοίρασαν (Ιστ. Βλαχ. 420)·
    • β) μεταβιβάζω την κυριότητα (με γραπτό κείμενο), αφήνω σε κάπ.· κληροδοτώ:
      • πάντα όσα εμοίρασεν εις αυτήν την διαθήκην (Ασσίζ. 396³)·
    • γ) (μεταφ.):
      • είδωλα ος δεν τα ήξεραν και δεν εμέρασαν αυτωνών (Πεντ. Δευτ. XXIX 25).
  • 7) (Προκ. για την έκβαση ενός αγώνα) πιθανολογώ, αποδίδω τη νίκη στον ένα ή τον άλλο:
    • εις μάχην ήστεκαν και εμοίραζαν την νίκην (Λίβ. N 2050).
• IΙ. Μέσ.
  • 1) Μοιράζομαι, παίρνω κ. από κοινού με κάπ.:
    • οι θειούδες του ρηγός … εμοιράστησαν το νησσίν του (Μαχ. 450³⁴).
  • 2)
    • α) Χωρίζομαι, διαιρούμαι:
      • Οι Φράγκοι μοιραστήκασι κι επηαίνασι χωσμένοι (Τζάνε, Κρ. πόλ. 257⁷)·
    • β) (με ενεργ. σημασ.):
      • εμοιράστην απάνου τους νύχτα, αυτός και οι σκλάβοι του, και έδερέ τους (Πεντ. Γέν. XIV 15)·
    • γ) (μεταφ.) διχάζομαι:
      • 'ς δυο εμοιράστηκα κι άφηκα στην κερά μου … το νου και την καρδιά μου και το κορμί στη δούλεψη του βασιλιού μου επήρα (Ερωφ. Ά 251).
  • 3) (Προκ. για διαμελισμό, κομμάτιασμα):
    • τα λιοντάρια … αλλήλως τως ζιμιό το μοιραστήκα (ενν. το κορμί) (Ερωφ. Έ 198· Έ 664).
  • 4) Συγχέομαι, μπερδεύομαι· διαφοροποιούμαι:
    • ουκάποτε εμοιράσθησαν οι γλώσσες όλες (Διήγ. Αλ. G 264).

• Φρ.
• 1) Μοιράζω τον λόγον, βλ. λόγος Φρ. 19.
• 2) Μοιράζομαι κατά νουν = η σκέψη μου πλανιέται σε πολλά, το μυαλό μου διασπάται σε πολλά:
  • (Λίβ. Esc. 3510).

[<μτγν. μοιράω. Η λ. στο Βλάχ. και σήμ.]

• 1)
  • α) Νεαρό βόδι, μοσχάρι:
    • πρόβατα και μοσχάρια (Καρτάν., Π. Ν. Διαθ. φ. 122^v)·
  • β) προκ. για το χρυσό μοσχάρι των Εβραίων στην έρημο (Π.Δ. Έξ. 32, 4-9):
    • έκαμαν αυτωνών μοσκάρι χυτό … και εθύσιασαν αυτουνού (Πεντ. Έξ. XXXII 8).
• 2) (Συνεκδ.) μικρό ζώου:
  • μοσχάριον ελάφης (Κλήμ., Ενθυμ. 101).

[μτγν. ουσ. μοσχάριον. Οι τ. ‑ι (Meursius, ‑η), μοσκάρι και μουσκάρι (Βλάχ.) και σήμ. Τ. μουσκάριν σήμ. κυπρ. και ποντ. Ο τ. μου‑ στο Du Cange]