III Ενδεικτική σύνθεση των αποτελεσμάτων των δραστηριοτήτων του άξονα 1

Παράγοντες της ναυτιλιακής ακμής και κάμψης της Ερμούπολης κατά το 19ο αι.

«Η Μεσόγειος δεν είναι καν μία θάλασσα, είναι ένα "σύμπλεγμα θαλασσών": θάλασσες κατάμεστες από νησιά, που διακόπτονται από χερσονήσους και περιβάλλονται από δαντελωτές ακτές. Η ζωή της είναι ανακατεμένη με τη ζωή της στεριάς, η ποίηση της είναι περισσότερο από το μισό ποιμενική, οι ναύτες της κάποιες στιγμές είναι αγρότες. Η Μεσόγειος είναι η θάλασσα της ελιάς και των αμπελιών, αλλά και των στενών κωπηλατών σκαφών και των στρογγυλών εμπορικών πλοίων. Δεν μπορούμε να διαχωρίσουμε την ιστορία της από τον στεριανό κόσμο που την περιβάλλει, όπως δεν μπορούμε να αποσπάσουμε τον πηλό από τα χέρια του τεχνίτη που τον πλάθει». F. Braudel, η Μεσόγειος, τόμ. Α', μτφρ. Κλ. Μιτσοτάκη, Μ1ΕΤ, Αθήνα 1991, σσ. 9-10.

Το πλήρωμα του α/Π «Τσιροπινάς»

Βασικό ερώτημα: Ποιοι ήταν οι ουσιαστικοί παράγοντες που συνετέλεσαν στην ανάπτυξη και την κάμψη της ναυτιλίας της Σύρου κατά το 19ο αιώνα; Ομάδες εργασίας. Οι δραστηριότητες 1 και 4 αποτελούν αντικείμενο διερεύνησης μιας ομάδας εργασίας. Οι δραστηριότητες 2, 8 και 10 αποτελούν το θέμα εργασίας της δεύτερης ομάδας. Οι δραστηριότητες 3, 5,6 και 7 αποτελούν το θέμα εργασίας της τρίτης ομάδας, ενώ η δραστηριότητα 9 θα απασχολήσει ξεχωριστή ομάδα. Επισημαίνεται ότι η δραστηριότητα 7 (επώνυμα - καταγωγή) θα μπορούσε από μόνη της να αποτελέσει ένα μικρό σχέδιο εργασίας.

Άποψη του λιμανιού της Σύρου

Το παλαιότερο κτίριο του Νεωρίου, περί το 1900

Το Νεώριο σε πρόσφατη φωτογραφία

Όταν δημιουργήθηκε το ελληνικό κράτος, η οικονομία βρισκόταν σε κατάσταση υπανάπτυξης, ενώ ουσιαστικά μόνο στα παράλια και τα νησιά του Αιγαίου λειτουργούσαν κάποιες μορφές εξελιγμένης εμπορικής δραστηριότητας, κυρίως λόγω της επικοινωνίας που εξασφάλιζαν οι θαλάσσιοι δρόμοι. Εξάλλου τα σημαντικότερα οικονομικά κέντρα του ελληνισμού είχαν παραμείνει εκτός των ορίων της χώρας, η οποία ουσιαστικά διέθετε δύο μόνο εμπορικά κέντρα, την Πάτρα και την Ερμούπολη. Η τελευταία είχε αναδειχθεί μόλις κατά την προηγούμενη δεκαετία σε ισχυρό ναυτιλιακό κέντρο, συγκεντρώνοντας από ολόκληρο το χώρο του Αιγαίου ανθρώπους με εμπειρία και γνώσεις στα θέματα του ναυτικού εμπορίου. Με τη δημιουργία λοιπόν του ελληνικού κράτους δόθηκε στους Έλληνες εμπόρους και πλοιοκτήτες η δυνατότητα να καθορίζουν με σχετική αυτονομία την οργάνωση και τη λειτουργία του δικού τους εμπορικού στόλου. Ειδικότερα η Σύρος αναδεικνύεται κατά την εποχή αυτή σε σημαντικό κέντρο διαμετακομιστικού εμπορίου της νοτιανατολικής Μεσογείου, καθώς συνδεόταν με τη Μαύρη Θάλασσα, την Κωνσταντινούπολη, την Αλεξάνδρεια και τα λιμάνια της δυτικής Μεσογείου. Οι σημαντικότεροι «Συριανοί» καραβοκύρηδες ιστιοφόρων ήταν Χιώτες, Ψαριανοί, Κασιώτες, Ανδριώτες, Αέριοι, Σαντορινιοί, Σαμιώτες αλλά και Υδραίοι και Σπετσιώτες. Όλοι αυτοί ήταν κατά κύριο λόγο οργανωμένοι σε κλειστά επαγγελματικά κυκλώματα που τους παρείχαν άμεση εξυπηρέτηση στη λειτουργία των ναυτιλιακών τους επιχειρήσεων, ιδιαίτερα στη στελέχωση των πλοίων τους με συντοπίτες. Έτσι, η Σύρος, πύλη διείσδυσης των βιομηχανικών προϊόντων της δυτικής Ευρώπης στην αγορά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, εξελίσσεται σε πόλο έλξης καραβοκύρηδων και εφοπλιστών. Στο λιμάνι της Ερμούπολης δημιουργούνται κατά την εποχή αυτή υποδομές για την ομαλή διεξαγωγή του διαμετακομιστικού εμπορίου και την ανάπτυξη του εμπορικού στόλου, όπως κεντρικές αποθήκες και ταρσανάδες. Στα ναυπηγεία της, όπου μόνο το 1835 ναυπηγήθηκαν εκατό πλοία, δημιουργήθηκε κατά κύριο λόγο ο πρώτος εμπορικός στόλος της χώρας. Από το 1834 ως το 1867 είχαν εγγραφεί στο νηολόγιο της Ερμούπολης 4.103 πλοία, τα περισσότερα από τα οποία προήλθαν από τα ναυπηγεία του νησιού. Καθημερινά έπλεαν στο λιμάνι ιστιοφόρα, μεταφέροντας εμπορεύματα των τριών ηπείρων. Αυτή η δραστηριότητα συνέβαλε στη συσσώρευση κεφαλαίων, που επέτρεψαν επενδύσεις στη ναυπήγηση πλοίων και περαιτέρω επέκταση των ναυτιλιακών επιχειρήσεων. 9 Οι σημαντικότεροι τραπεζίτες της Ερμούπολης ήταν Χιώτες έμποροι, οι οποίοι αποδείχθηκαν πολύ σημαντικοί για την εξέλιξη της ναυτιλίας στη Σύρο αλλά και στην Ελλάδα γενικότερα. Η πόλη διέθετε ασφαλιστικές εταιρείες, χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες, αντιπροσώπους διεθνών νηογνωμόνων, ελληνικές και ξενόγλωσσες εφημερίδες, ενώ το 1836 ιδρύθηκε Εμπορικό Επιμελητήριο. Η ανάδειξη της Σύρου σε ναυτιλιακό κέντρο συντέλεσε στην ανάπτυξη ποικίλων βιομηχανικών και βιοτεχνικών δραστηριοτήτων στο νησί. Η βυρσοδεψία υπήρξε ο κλάδος με τη μεγαλύτερη ανάπτυξη στη Σύρο, όπου οι τεχνικές κατεργασίας δερμάτων εξελίσσονται και τα παραγόμενα προϊόντα προωθούνται στην εσωτερική αγορά και το εξωτερικό. Παράλληλα αναπτύσσονται οι κλάδοι της σαπωνοποιίας, της οινοπνευματοποιίας, της βαφικής και της παιγνιοχαρτοποιίας, ενώ εκατοντάδες γυναίκες ασχολούνται με την οικοτεχνία κατασκευής μαντιλιών (καλεμκεριά). Η έντονη ναυπηγική και εμπορική δραστηριότητα συνοδεύεται από ανάλογη δημογραφική ανάπτυξη. Το 1821 το λιμάνι, κάτω ακριβώς από την παλιά «Άνω πόλη», είχε μόλις 150 κατοίκους. Στη διάρκεια της Επανάστασης η πληθυσμιακή αύξηση, με την εγκατάσταση προσφύγων από τις λοιπές περιοχές του Αιγαίου, είναι θεαματική, και το 1828 ο πληθυσμός της Ερμούπολης ανέρχεται σε 13.805 κατοίκους, αύξηση που θα συνεχιστεί στη διάρκεια των επόμενων δεκαετιών, χωρίς να επηρεαστεί από την αναβάθμιση του Πειραιά, επινείου της πρωτεύουσας από το 1834. Το 1850 ο πληθυσμός της Ερμούπολης θα πλησιάσει τις 20.000 ψυχές, χάρη στην ιδιαίτερη οικονομική ανάπτυξη, το διαμετακομιστικό εμπόριο και τη ναυτιλία.

Το α/π «Ευάγγελος» του Θεόδωρου Πάγκαλου

Το λιμάνι της Ερμούπολης, το 1843

Έγγραφο του ΔΣ της Ελληνικής Ατμοπλοΐας προς το Δημαρχείο Ερμουπόλεως για τη χορήγηση άδειας λειτουργίας νεωρίου

ΑΡΙΘΜΟΣ ΠΟΝΤΟΠΟΡΩΝ ΙΣΤΙΟΦΟΡΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΠΟ ΝΑΥΠΗΓΗΣΗΣ Τόπος 1845 1850 1855 1860 1865 1870 ναυπήγησης Σύρος 110 405 413 283 414 789 Γαλαξείδι 95 152 126 151 235 337 Σπέτσες 26 88 79 51 89 197 Σκόπελος/ Σκιάθος 11 50 57 32 48 103 Κάσος 16 65 66 42 65 93 Α. Σύνολο 258 760 741 559 851 1.519 Β. Σύνολο ελληνόκτητου στόλου 949 1.360 1. 240 1.075 1.289 2.330 Α/Β 27% 56% 60% 52% 66% 65% Πηγή: Τζελίνα Χαρλαύτη και Νίκος Βλασσόπουλος, Ποντοπόρεια, 1830-1940. Ποντοπόρα ιστιοφόρα και ατμόπλοια από την ίδρυση του ελληνικού κράτους μέχρι τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ΕΛΙΑ, Αθήνα 2002.

Η ανοδική πορεία της παραδοσιακής ναυπηγικής δραστηριότητας στην Ερμούπολη αρχίζει να επιβραδύνεται από την εποχή της επικράτησης της ατμοπλοΐας. Το τεχνολογικό επίτευγμα της κατασκευής στην Ερμούπολη το 1853-54 του πρώτου μικρού ατμόπλοιου στην Ελλάδα, αν και στέφθηκε από επιτυχία, δεν είχε συνέχεια. Δύο χρόνια αργότερα, ομάδα εμπόρων της διασποράς, με τη βοήθεια της Εθνικής Τράπεζας, δημιούργησε την πρώτη μετοχική ατμοπλοϊκή εταιρεία της Ελλάδας, την «Ελληνική Ατμοπλοΐα», με έδρα την Ερμούπολη. Παρά τα προβλήματα που αντιμετώπισε μέχρι την οριστική διάλυση της το 1892, πρόσφερε σημαντικό έργο και ήταν ζωτικής σημασίας για το νέο ελληνικό κράτος. Τα αίτια του σταδιακού μαρασμού της Ερμούπολης είναι δυνατόν να εντοπιστούν στην απουσία κεφαλαίων, τεχνολογικών υποδομών ανταγωνιστικών προς τα ναυπηγεία του εξωτερικού και στην έλλειψη τεχνογνωσίας. Όμως, πέρα από την τεχνολογία, ήδη και η γεωγραφία αναλάμβανε τον ιστορικό της ρόλο. Η προνομιακή γεωγραφική θέση που απολάμβανε η Σύρος κατά την περίοδο της άνθησης άλλαξε, όταν με τη διώρυξη του Ισθμού της Κορίνθου, ο Πειραιάς απόκτησε τις προϋποθέσεις να εξελιχθεί στο πρώτο λιμάνι της χώρας. Εντούτοις, μέχρι τα τέλη του 19ου αι. η Σύρος και τα ναυπηγεία της συνεχίζουν να δραστηριοποιούνται έντονα. Είναι, εξάλλου, αξιοσημείωτο ότι η αντικατάσταση των ιστιοφόρων με ατμόπλοια πραγματοποιήθηκε σταδιακά με κεφάλαια Συριανών κεφαλαιούχων. Οι σημαντικότεροι από αυτούς ήταν οι οικογένειες Βαφειαδάκη, Καλβοκορέση, Μαυρογορδάτου, Νεγροπόντη, Πάγκαλου, Τσιροπινά και Φουστάνου. Πολλοί, όμως, από τους πλοιάρχους που χρηματοδοτήθηκαν μετεγκαταστάθηκαν σταδιακά στον Πειραιά. Μέχρι το τέλος του 19ου αι. η Ερμούπολη διατήρησε την πρώτη θέση μεταξύ των ελληνικών ναυπηγείων, ενώ το 1893 ναυπηγήθηκε εκεί εξ ολοκλήρου το πρώτο μεγάλο ελληνικό ατμόπλοιο. Η οικονομική κρίση που θα ακολουθήσει θα έχει ως συνέπεια την εγκατάλειψη της Ερμούπολης από αρκετούς εμπόρους, ναυτικούς και άλλους εργαζομένους στο ναυπηγείο, με αποτέλεσμα να παρατηρηθεί μείωση του πληθυσμού. Παρά τη ραγδαία ανάπτυξη του Πειραιά, η Ερμούπολη αποτελούσε στις αρχές του 20ού αι. σημαντικό ναυτιλιακό κέντρο, το οποίο όμως σταδιακά παρακμάζει. Η πόλη, που γνώρισε την πρώτη οικονομική κρίση με την ανάπτυξη των ατμοπλοϊκών συγκοινωνιών και τον περιορισμό της ιστιοφόρου ναυτιλίας, από τα τέλη του 19ου αι. παραχώρησε τη θέση που κατείχε στο διαμετακομιστικό εμπόριο στα νέα κέντρα του εξαγωγικού εμπορίου, τον Πειραιά και την Πάτρα. Μετά τον Α' Παγκόσμιο πόλεμο, με την επικράτηση της ατμοπλοΐας, τη διάνοιξη του Ισθμού της Κορίνθου και την κατασκευή σιδηροδρομικών γραμμών που συνέδεαν την πρωτεύουσα με τις μεγάλες ελληνικές πόλεις, το λιμάνι της Ερμούπολης οδηγήθηκε στην παρακμή.

Τμήμα οροφογραφίας από το αρχοντικό Ράλλη

ΠΗΓΕΣ - ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ I Οικονομική και κοινωνική εξέλιξη της Ερμούπολης Μέχρι της εθνικής ημών επαναστάσεως η Σύρος ήτον ασήμαντος και ολίγον κατοικημένη και πτωχή, μη έχουσα παιδείαν και τέχνας, ούτε ναυτιλίαν. Ακμάζει δε αφ' ης συνωκίσθησαν εν αυτή φεύγοντες των βαρβάρων την καταδρομήν, Χίοι, Σμυρναίοι, Κυδωνιείς, Ψαρριανοί και άλλοι Έλληνες πανταχόθεν […]. Και η μεν Ερμούπολις περιέχει 22.000 σταθερών κατοίκων, πολλούς πάροικους και παρεπιδημούντας και πολλά εμπορικά και βιομηχανικά καταστήματα. Η κατάστασις της πόλεως ταύτης και υλική και ηθική βελτιούται οσημέραι επαισθητώς. Οι Ερμουπολίται είναι λαός αγχίνους, φιλομαθής, φίλεργος, εύτακτος, φιλόπατρις, επιχειρηματικός, αγαθοποιός, ωφελών και τιμών αληθώς δια των προτερημάτων τούτων και την νήσον και το Αιγαίον και το έθνος […]. Η ναυπηγία της Ερμουπόλεως ωφελεί πολύ την πόλιν ταύτην και πολλαχώς. Αυτή εδώ γίνεται αρίστη και συμφέρουσα δια την καλήν των πλοίων κατασκευήν και την οικονομίαν της δαπάνης εις το πρόχειρον της αναγκαιούσης ύλης και των αναγκαίων πιστώσεων, τέλος δε δια το κεντρικόν της θέσεως, εν τω Αιγαίω. Ήκμασε δε η ναυτιλία αυτή μάλιστα κατά τα έτη 1846 και 1847, και παρέσχε εις τον τόπον ικανά κεφάλαια. Κατά την λήξιν του 1850 έτους το νηιλόγιον της Ερμουπόλεως περιείχε πλοία πρωτοβάθμια 245, δευτεροβάθμια 504, το όλον 749, φέροντα τόνους 93.289, και ναυτικόν πλήθος εκ 4.800 ανδρών. Ευθύφρων, εφημ. Ένωσις, 10 Ιουνίου 1854, σ. 1. II. Έκθεσις περί κατασκευής προκυμαίας εις Ερμούπολιν Προς την Βουλήν Κύριοι, Ο πρώτιστος εμπορικός λιμήν του Κράτους, ο της Ερμουπόλεως, προσβαλλόμενος υπό των ανατολικομεσημβρινών ανέμων και επαπειλούμενος υπό δυστυχημάτων, τα οποία καθ' όλην αυτών την σφοδρότητα ανεφ; Aν ήσαν προ πάντων κατά τους χειμώνας των ετών 1834 και 1837, πρέπει αναγκαίως να εξασφαλισθή. Η κυβέρνησις περί πολλού ποιούμενη την ανάπτυξιν του εμπορικού ναυτικού, ως και του συναπτυσσομένου εν Ελλάδι εμπορίου, οφείλουσα δε ιδίως να προνοήση δια τους λιμένας, οίτινες ενώνουν το εν και το άλλο πλεονέκτημα, και τοιούτος είναι κατ' εξαίρεσιν ο λιμήν της Σύρου, εφρόντισεν από του 1838 περί εξευρέσεως των καταλληλότερων μέσων προς αποφυγήν των δυστυχημάτων, εις τα οποία ο λιμήν ούτος κατά πάσαν σχεδόν ετησίαν περίοδον κατά το μάλλον ή ήττον υπόκειται. Προς τον σκοπόν τούτον εσυστησε κατά καιρούς επιτροπάς επιφορτισμένος να γνωμοδοτήσωσι περί των μέσων τούτων […]. Αλλά δια την πραγματοποίησιν ενός τοιούτου κατασκευάσματος απαιτείται μεγάλη δαπάνη, αναβαίνουσα κατά τους γενομένους υπολογισμούς μέχρις ενός εκατομμυρίου δραχμών ως έγγιστα. Μίαν τοσαύτην δαπάνην δεν ηδύνατο αναμφιβόλως και ούτε ώφειλε να αναλάβη ο Δήμος της Ερμουπόλεως […]. Εν Αθήναις τη 14 Ιουνίου 1849 Ο επί των Εσωτερικών υπουργός Δ. ΧΡΗΣΤΙΔΗΣ Εφημ. Αίολος, 25 Ιουνίου 1849, σ. 1. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ I Πηγές και βιβλιογραφία Α. ΑΝΕΚΔΟΤΕΣ - Γενικά Αρχεία του Κράτους (Υπουργείο των Εσωτερικών, IX. Μεταφοραί — Επικοινωνίαι, φάκ. 244-245· XI. Εμπόρων, φάκ. 255-259). - Δημοτικό Αρχείο Ερμουπόλεως (Ναυπηγικά). - Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος (XXV, Ναυτιλιακά, φάκ. 32,36,39). Β. ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΕΝΕΣ - Βλαχογιάννης, Ι., Χιακόν Αρχείον, Αθήνα 1910, τόμ. 1-5. - Λούκος, Χρήστος & Πόπη Πολέμη),Οδηγός Δημοτικού Αρχείου Ερμούπολης (1821-1949), Αθήνα 1987. - Πρακτικά της Βουλής. Πωλητήριο πλοίου (Σακκολέβα), Σύρα 1837

Γ. ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ - Αίολος - Αστήρ των Κυκλάδων - Ένωσις - Ερμής - Ερμούπολις - Ήλιος - Πατρίς - Τηλέγραφος των Κυκλάδων

Δ. ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ - Βικέλας, Δημήτριος, Η ζωή μου, Αθήνα 1908. - Ελευθερίου, Μάνος, Ερμούπολη. Μια πόλη στη λογοτεχνία, Μεταίχμιο, Αθήνα 2004. - Ελευθερίου, Μάνος, Ο καιρός των χρυσανθέμων, Μεταίχμιο, Αθήνα 2004. - Ροΐδης, Εμμανουήλ, Συριανά διηγήματα, Αθήνα 1894.

Σημειώσεις 1. Μ. Derruau, Ανθρωπογεωγραφία, μτφρ. Γ. Πρεβελάκης, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1987, σσ. 476-482. Για τη σύνταξη του κεφαλαίου αυτού πολύτιμη ήταν η βοήθεια του λέκτορα του Πανεπιστημίου Αθηνών Γεράσιμου Παγκράτη [ τον ευχαριστούμε από καρδιάς. 2. F. Braudel, Μεσόγειος, τόμ. Α', μτφρ. Κλ. Μιτσοτάκη, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1991, σ. 388. 3. Γεώργιος Λεονταρίτης, Ελληνική Εμπορική Ναυτιλία, ΕΜΝΕ-Μνήμων, Αθήνα 1981, σσ. 46-47, σσ. 37 κ.ε. 4. Στο ίδιο, σσ. 37 κ.ε. 5. Η λέξη «ναυτότοπος» χρησιμοποιείται ευρέως στους κύκλους της ναυτιλίας του 20ού αιώνα και δηλώνει τους τόπους που ανέπτυξαν ιδιαίτερη παράδοση στη ναυτιλία. Στο ναυτιλιακό χάρτη της εποχής της ακμής των ιστιοφόρων καταγράφηκαν πάνω από σαράντα ελληνικοί ναυτότοποι. Βλ. Τζελίνα Χαρλαύτη — Νίκος Βλασσόπουλος, Ποντοπόρεια, 1830-1940. Ποντοπόρα ιστιοφόρα και ατμόπλοια από την ίδρυση του ελληνικού κράτους μέχρι τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ΕΛΙΑ, Αθήνα 2002. 6. Ο όρος «καραβοκύρης» (πλοίαρχος και πλοιοκτήτης) αναφέρεται στην εποχή των ιστιοφόρων, ενώ ο όρος «εφοπλιστής» στην εποχή των ατμόπλοιων. Ο όρος πλοιοκτήτης συνδέεται με την κυριότητα του πλοίου, ενώ ο όρος εφοπλιστής με την εκμετάλλευση του. 7. Τζελίνα Χαρλαύτη, «Ιστιοφόρος ναυτιλία. Η περίοδος της μεγάλης ακμής, 1833-1871», στο Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, τόμ. 4, σ. 112. 8. Βλ. Βασίλης Καρδάσης, Σύρος. Σταυροδρόμι της Ανατολικής Μεσογείου (1832-1857), ΜΙΕΤ, Αθήνα 1987. 9. Βασίλης Καρδάσης, ό.π., σσ. 103-104. 10. Ε. Kolodny, «Ερμούπολις — Σύρος. Γέννησις και εξέλιξις μιας ελληνικής νησιωτικής πόλεως», Επετηρίς της Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, 8 (1969-1970), σ. 255.

II Επιλογή βιβλιογραφίας

Αμπελάς, Τ., Ιστορία της νήσου Σύρου από των αρχαιοτάτων "χρόνων μέχρι των καθ' ημάς, Ερμούπολη 1874 (ανατύπωση: Χρ. Α Καλημέρης, 1998). Βλασσόπουλος, Γ.Σ., Φουρτούνες και μπουνάτσες. Τα καράβια μας στη Μεσόγειο το 19ο αιώνα. Ανέκδοτα ημερολόγια τριών εμπορικών καραβιών, Παπαζήσης, Αθήνα 2003. Ελευθερίου, Μ. (επιλογή κειμένων), Ερμούπολη. Μια πόλη στη λογοτεχνία, Μεταίχμιο, Αθήνα 2004. —, Ο καιρός των χρυσανθέμων, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2004. Καρδάσης, Β., Σύρος, Σταυροδρόμι της Ανατολικής Μεσογείου (1832-1857), ΜΙΕΤ, Αθήνα 1987. —, Από του ιστίου εις τον ατμόν. Ελληνική Εμπορική Ναυτιλία 1858-1914, Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, Αθήνα1993. —, Έλληνες ομογενείς στη Νότια Ρωσία, 175-1861, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1998. Kolodny, Ε., «Ερμούπολις - Σύρος. Γέννησις και εξέλιξις μιας ελληνικής νησιωτικής πόλεως», Επετηρίς της Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, 8 (19691970), σσ. 249-286. Λούκος, Χρ., Πεθαίνοντας στη Σύρο το 19ο αι., Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Αθήνα 2000. Χαρλαύτη, Τ., Η ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας, 19ος-20ός αι., Νεφέλη, Αθήνα 2001. Χαρλαύτη, Τ., & Ν. Βλασσόπουλος, Ποντοπόρεια, 1830-1940. Ποντοπόρα ιστιοφόρα και ατμόπλοια από την ίδρυση του ελληνικού κράτους μέχρι τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο, ΕΛΙΑ, Αθήνα 2002. Χαρλαύτη, Τ., Χαριτάτος, Μ. & Ελ. Μπενέκη, Πλωτώ. Έλληνες καραβοκύρηδες και εφοπλιστές από τα τέλη του 18ου αιώνα έως τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο, ΕΛΙΑ, Αθήνα 2002.

III ΤΑ ΑΤΜΟΠΛΟΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΟ 1880 (χωρητικότητας 250Κ.Κ.Χ. και άνω) Όνομα πλοίου Πλοιοκτήτης ΚΚΧ Λιμάνι νηολόγησης Αδελφοί Βαλλιάνου Βαλλιάνος Π.Α. 823 Σύρος Κεφαλλονιά Βαλλιάνος Π.Α. 710 Κεφαλλονιά Μαρή Βαλλιάνου Βαλλιάνου Αφοί 948 Λονδίνο Αδελφοί Βαλλιάνου Βαλλιάνος Αφοί 832 Λονδίνο Σπέτσες Γουδής Π. 110 Πειραιάς Αθήναι Ελληνική Ατμοπλοΐα 540 Σύρος Καρτερία Ελληνική Ατμοπλοΐα 565 Σύρος Πανελλήνιον Ελληνική Ατμοπλοΐα 355 Σύρος Ύδρα Ελληνική Ατμοπλοΐα 354 Σύρος Επτάνησος Ελληνική Ατμοπλοΐα 635 Σύρος Ίρις Ελληνική Ατμοπλοΐα 748 Σύρος Ομόνοια Ελληνική Ατμοπλοΐα 365 Σύρος Βυζάντιο Ελληνική Ατμοπλοΐα 613 Σύρος Αιγαίο Ελληνική Ατμοπλοΐα 520 Σύρος Ιόνιον Ελληνική Ατμοπλοΐα 230 Σύρος Παρθενών Θεοφιλάτος - Σταθάτος 853 Ιθάκη Παρθενών Θεοφιλάτος — Σταθάτος 853 Ιθάκη Ιθάκη Θεοφιλάτου Αφοί & Σία 698 Κεφαλλονιά Σοφία Καγκελάρης Α.Ν. 324 Σύρος Ευτέρπη Λαμπρινίδη Λαμπρινίδης 449 Γαλάτσι Πάρης Λαμπρινίδης Λαμπρινίδης 645 Ιθάκη Ευτέρπη Λαμπρινίδη Λαμπρινίδης Ε. 310 Ιθάκη Κωνσταντίνος Μιχαλόπουλος Π. 600 Ιθάκη Πελοπόννησος Μπεκρής Β. 168 Ιθάκη Αγία Σοφία Παπαγιάννη Αφοί 1695 Λίβερπουλ Μακεδονία Παπαγιάννη Αφοί 2370 Λίβερπουλ Θεσσαλία Παπαγιάννη Αφοί 1206 Λίβερπουλ Ρωμυλία Παπαγιάννη Αφοί 1384 Λίβερπουλ Κεφαλλονιά Σταθόπουλος Π. 766 Νεάπολη Δυο Φίλοι Φωκάς & Καλημέρης 706 Σύρος Πηγή: Τζελίνα Χαρλαύτη και Νίκος Βλασσόπουλος, Ποντοπόρεια,1830-1940. Ποντοπόρα ιστιοφόρα και ατμόπλοια από την ίδρυση του ελληνικού κράτους μέχρι τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ΕΛΙΑ, Αθήνα 2002.

Το ζύγισμα των σφουγγαριών