Μία κριτική ανάγνωση του Φερνάν Μπροντέλ

Πώς θα γράφαμε μια παγκόσμια ιστορία του πολιτισμού;

Ο μεγάλος χάρτης του Μπροντέλ χρωματίστηκε, όπως κι εκείνος του Μποσιέ, σαν ένα "περιπετειώδες μυθιστόρημα" που, προσπαθώντας "να μην αποστερήσει την ιστορία από το δραματικό ενδιαφέρον της", μας μυεί "στα σύγχρονα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα του κόσμου, στις πολιτισμικές συγκρούσεις, στην πληθώρα των πολιτισμών"

ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΡΚΕΤΟΣ

Η κριτική ανάγνωση του Μπροντέλ μας δείχνει πόσο ελεύθεροι είμαστε από τους δήθεν ανα πόδραστους πολιτισμικούς παράγοντες

"Ενώ η ιστορία είναι μάλλον άχρηστη για τους άλλους ανθρώπους", εξηγεί ένας ιστορικός του δέκατου έβδομου αιώνα αφιερώνοντας την Παγκόσμια ιστορία του στον διάδοχο του γαλλικού θρόνου, "στους ηγεμόνες πρέπει να την διαβάζουμε [sic]. Δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος για να ανακαλύψουνε τι μπορούνε να κάνουν τα πάθη και τα συμφέροντα, οι καιροί και οι συγκυρίες, οι καλές και οι κακές συμβουλές". Ωστόσο, λίγο παρακάτω δέχεται ότι ακόμη και οι απλοί άνθρωποι αξίζει να ξέρουν ιστορία: "Θα ήταν ντροπή άλλωστε, δεν λέω για έναν ηγεμόνα αλλά γενικά για κάθε έντιμο άνδρα, να αγνοεί το ανθρώπινο γένος και τις αξιομνημόνευτες αλλαγές που φέρνει στον κόσμο η διαδοχή των εποχών. Αν δεν μάθουμε από την ιστορία να ξεχωρίζουμε τις διάφορες εποχές, θα νομίζουμε πως οι άνθρωποι που υπόκεινται στον νόμο της φύσης ή στον γραπτό νόμο είναι ίδιοι με αυτούς που υπακούουν στον νόμο του Ευαγγελίου, θα μιλάμε για τους ηττημένους πέρσες επί Αλεξάνδρου όπως μιλάμε για τους νικητές πέρσες του Κύρου, θα πιστεύουμε πως η Ελλάδα ήταν εξίσου ελεύθερη τον καιρό του Φιλίππου όσο και τον καιρό του Θεμιστοκλή ή του Μιλτιάδη, πως ο ρωμαϊκός λαός ήταν εξίσου ανδρείος υπό τους αυτοκράτορες όσο κι επί υπάτων, πως η εκκλησία ησύχαζε επί Διοκλητιανού όσο κι επί Κωνσταντίνου…".

Το 1830 ο Ευγένιος Ντελακρουά ζωγράφισε την "Ελευθερία στα οδοφράγματα" ως αναφορά στην επαναστατική πνοή που συγκλόνισε τη Γαλλία. Εκατόν τριάντα χρόνια αργότερα ο Φερνάν Μπροντέλ έδειξε ότι τα γεγονότα δεν μας μιλάνε από μόνα τους αλλά καθορίζονται από το πλαίσιό τους, δηλαδή τις ευρύτερες ιστορικές διαδικασίες στις οποίες εντάσσονται

Οι ιδέες που διατυπώνει εδώ ο Μποσιέ, ότι η γνώση της παγκόσμιας ιστορίας προσφέρει πολιτικά πλεονεκτήματα και ότι ο καλλιεργημένος άνθρωπος πρέπει να κατανοεί την ποικιλότητα της ιστορικής εμπειρίας, έγιναν κατόπιν, από τον καιρό του Διαφωτισμού και ώς τις ημέρες μας, κοινοί τόποι. Όσο για το άμεσο πρόβλημα που αντιμετώπιζε, πώς να κάνει τον νεαρό δελφίνο να ενδιαφερθεί για την ιστορία, αυτό είναι πλέον οικείο σε όλους τους εκπαιδευτικούς. Οικεία μας είναι και μια άλλη άποψη του ίδιου συγγραφέα. Για να αποκτήσει ο δελφίνος αίσθηση της ιστορίας, μας λέει ο Μποσιέ, διδάχθηκε βέβαια τη βιβλική και κατόπιν την ελληνική και τη ρωμαϊκή ιστορία, καθώς και εκείνη του βασιλείου του (οι ομοιότητες με την ιστορία που μαθαίνουμε κι εμείς στο σχολείο δεν είναι διόλου συμπτωματικές). Αλλά για να μην τα μπερδέψει όλα αυτά, δεν υπάρχει τίποτε πιο απαραίτητο από το να Σας δείξουν καθαρά, αλλά επί τροχάδην, ολόκληρη τη διαδοχή των αιώνων. Τούτη η παγκόσμια ιστορία (histoire universelle) είναι για τις ιστορίες όλων των χωρών και όλων των λαών αυτό που είναι ο μεγάλος χάρτης για τους μικρούς. Στους μικρούς χάρτες βλέπετε ένα βασίλειο σε όλη του τη λεπτομέρεια, ή την κάθε επαρχία χωριστά. Στους παγκόσμιους χάρτες μαθαίνετε να εντοπίζετε τι θέση έχει καθένα μέρος του κόσμου μέσα στο όλο… Έτσι, οι επιμέρους ιστορίες δείχνουν με κάθε λεπτομέρεια τα πράγματα που συνέβησαν διαδοχικά σε ένα λαό: αλλά για να τα καταλάβουμε όλα αυτά, πρέπει να γνωρίζουμε ποια σχέση μπορεί να έχει κάθε ιστορία με τις άλλες, και τούτο γίνεται με μια σύνοψη, όπου βλέπουμε, σαν με μια ματιά, όλη την τάξη των καιρών.

Τα γεγονότα δεν μιλούν από μόνα τους

Οι ηττημένοι πέρσες επί Μεγάλου Αλεξάνδρου δεν μοιάζουν καθόλου με τους νικητές πέρσες επί Κύρου

Η ιδέα αυτή, γνωρίζοντας διάφορες μεταλλάξεις και λειτουργώντας σε ποικίλα πλαίσια, έκτοτε διακατέχει τα πνεύματα - και αποτελεί επίσης την κατευθυντήρια ιδέα της Γραμματικής των πολιτισμών, του Φερνάν Μπροντέλ, που κυκλοφόρησε πρόσφατα σε μια μετάφραση δουλεμένη με μεράκι και απολαυστική στην ανάγνωση. Δεν μας αφορούν εδώ οι διαφορές ανάμεσα στον πρόδρομο και τον επίγονο του Διαφωτισμού, τον Μποσιέ και τον Μπροντέλ, ο οποίος βεβαίως χρησιμοποιεί πολύ πιο σύνθετα εργαλεία και αντικαθιστά τη γεγονοτολογία με μια αναλυτική αφήγηση που περιστρέφεται γύρω από θεωρητικά επεξεργασμένες έννοιες. Κοινός σκοπός και των δυο, να ιχνογραφήσουν τον μεγάλο χάρτη που θα δείχνει συνοπτικά ποιες σχέσεις συνδέουν τις επιμέρους ιστορίες. Και μάλιστα να το κάνουν αυτό με τρόπο εύληπτο για ένα νεανικό κοινό, το οποίο δεν δίνει πάντοτε μεγάλη αξία στη γνώση του παρελθόντος.

Περιπετειώδες μυθιστόρημα

Ο μεγάλος χάρτης του Μπροντέλ χρωματίστηκε, όπως κι εκείνος του Μποσιέ, σαν ένα "περιπετειώδες μυθιστόρημα" που, προσπαθώντας "να μην αποστερήσει την ιστορία από το δραματικό ενδιαφέρον της", μας μυεί "στα σύγχρονα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα του κόσμου, στις μεγάλες πολιτισμικές συγκρούσεις, στην πληθώρα των πολιτισμών". Ωστόσο, ενώ οι παλαιότεροι ιστορικοί αποτύπωναν κυρίως τα κίνητρα και τις πράξεις των μεγάλων ανδρών - πάθη και συμφέροντα, ευκαιρίες και συγκυρίες, καλές και κακές συμβουλές - ο Μπροντέλ χτίζει την ιστορία του γύρω από την πρόσφατη, και πολυδιάστατη, έννοια του πολιτισμού.

Για τούτον εντέλει τον λόγο, ότι έβαζε τα συμβάντα σε δεύτερο πλάνο, η Γραμματική των πολιτισμών, που πρωτοεκδόθηκε το 1963 ως διδακτικό εγχειρίδιο των γαλλικών Λυκείων, δεν άργησε να εξοβελιστεί από αυτά. Όχι ότι ο Μπροντέλ θεωρούσε περιττή την αφήγηση των συμβάντων. Σ' αυτήν επέμενε ιδιαίτερα, και μάλιστα ήταν εξαιρετικός αφηγητής· αν ξεφυλλίσαμε οποιοδήποτε βιβλίο του το ξέρουμε αυτό. Αλλά δεν πίστευε ότι "τα γεγονότα", πόσο μάλλον η διαμεσολαβημένη αποτύπωσή τους στα ιστορικά τεκμήρια, μας μιλάνε ποτέ από μόνα τους. Τα γεγονότα, σαν τις ψηφίδες, καθορίζονται από το πλαίσιό τους, δηλαδή από τις ευρύτερες ιστορικές διαδικασίες στις οποίες εντάσσονται, και μέσα σ' αυτό αποκτούν τη σημασία τους. Διαδικασίες, οι οποίες υπάρχουν "αντικειμενικά", αλλά παραμένουν ασύνειδες ώσπου να ανακαλυφθούν από τους ιστορικούς. Το μέτρο "σύμφωνα με το οποίο κρίνεται και ιεραρχείται η άμορφη μάζα των γεγονότων, και η όχι λιγότερο άμορφη μάζα των ανθρώπων είναι ο χρόνος παραμονής τους στην παγκόσμια σκηνή". Δηλαδή, το κατά πόσο αποτυπώνουν τη "βαθύτερη ουσία" του πολιτισμού τους, τις "δομές" του.

Είναι οι πολιτισμοί σαν τους βιολογικούς οργανισμούς;

Η Γραμματική των πολιτισμών οργανώθηκε λοιπόν με άξονες τους "μεγάλους πολιτισμούς". Περιλαμβάνει ένα εισαγωγικό βιβλίο για τη μελέτη των πολιτισμών, ένα για τους μη ευρωπαϊκούς πολιτισμούς, που μελετά χωριστά το Ισλάμ, την Αφρική και την Άπω Ανατολή, και ένα τρίτο κι εκτενέστερο βιβλίο για τους "ευρωπαϊκούς πολιτισμούς" - Δυτική Ευρώπη, Ανατολική Ευρώπη κι Αμερική. Ο ευρωκεντρισμός τούτης της επιλογής έμοιαζε αυτονόητος την εποχή που γράφηκε το έργο, αλλά ο συγγραφέας ένιωθε αρκετά άβολα για να θελήσει να τον δικαιολογήσει - "η πολύ μεγάλη αντίθεση που υπάρχει ανάμεσα σε Ευρώπη και μη Ευρώπη εξακολουθεί πάντα να αποτελεί αφετηρία για οποιαδήποτε σοβαρή εξήγηση του κόσμου". Προσπαθώντας να τον μετριάσει, προέταξε το βιβλίο για τους μη ευρωπαϊκούς πολιτισμούς, ώστε "να πάρουμε κάποια απόσταση απέναντι στην Ευρώπη… να πειστούμε πιο εύκολα ότι η Ευρώπη δεν βρίσκεται - ή τουλάχιστον δεν βρίσκεται πια - στο κέντρο του κόσμου". Μολαταύτα δεν αμφισβήτησε την προνομιακή πρόσβαση του "Δυτικού πολιτισμού" στον "ορθό λόγο".

Γεωγραφική μοίρα

Η Ευρώπη του Μπροντέλ είναι μια χερσόνησος της Ασίας, με την οποία ανέκαθεν συνδέονταν οι τύχες της. Η γεωγραφική της μοίρα την άφηνε εκτεθειμένη σε κάθε λογής επιρροές από τη Μεγάλη Ήπειρο· συνάμα την ώθησε στην παγκόσμια κυριαρχία μέσα από τις επτά θάλασσες του κόσμου: "Ευρώπη σημαίνει πλοία, νηοπομπές, σημαίνει νίκες κατά των αχανών υδάτινων εκτάσεων". Μια Ευρώπη όμως πολυκεντρική και πολυεδρική, όχι ενιαία: "υπάρχει αντίθεση μεταξύ Ανατολής και Δύσης, μεταξύ Βορρά και Νότου, μεταξύ της θερμής Μεσογείου… και των ψυχρών "Μεσογείων" του Βορρά: της Μάγχης, της Βορείου Θαλάσσης, της Βαλτικής. Οι διαφορές αυτές, πάσης φύσεως, αφορούν τους ανθρώπους, τον τρόπο διατροφής, τις ορέξεις, ακόμη και τον χρόνο εγκατάστασης των διάφορων πολιτισμών". Αντιθέσεις με γεωγραφικά όσο και ιστορικά αίτια, με τη Δύση στραμμένη προς τη Ρώμη και την Ανατολή προς την Κωνσταντινούπολη.

Κατά πόσο πέτυχε ο συγγραφέας τον στόχο που έθεσε, να οργανώσει τις απειράριθμες όψεις της παγκόσμιας ιστορίας, κι εντέλει να τις αξιολογήσει με βάση τη σύνθετη και πρωτεϊκή έννοια του "πολιτισμού"; Τον οποίο, χρησιμοποιώντας πλήθος βιολογικές και οργανικές μεταφορές, σχεδόν προσωποποιεί, αποδίδοντάς του ιστορική, οικονομική και γεωγραφική ενότητα, ακόμη και δική του ψυχική ζωή, δεσμευτική για τα μέλη του; Ο Μπροντέλ πρόλαβε να δει πόσο ριψοκίνδυνο είναι να αναζητάς "την καρδιά ενός πολιτισμού", τις σχεδόν ασάλευτες δομές του, όταν κατέρρευσαν βολικές βεβαιότητες, όπως "ο ρόλος της γυναίκας αποτελεί πάντοτε μια πολιτισμική δομή… μια πραγματικότητα μακράς διαρκείας, που ανθίσταται στις εξωτερικές δονήσεις". Η παγκόσμια αμφισβήτηση της ιεραρχίας των φύλων σήμερα οφείλεται λιγότερο στα προαιώνια πολιτισμικά ιζήματα, τα οποία επικαλείται η Γραμματική, και περισσότερο στην αδιάλειπτη κινητοποίηση των ίδιων των τωρινών γυναικών, των μαμάδων και των γιαγιάδων τους.

Πολλά ανάλογα παραδείγματα μας δείχνουν πόσο πιο εύπλαστος είναι ο σημερινός μας πολιτισμός από τα πρότυπα που σκιαγραφεί η Γραμματική, κι εντέλει πόσο ελεύθεροι είμαστε κι εμείς οι ίδιοι από τους δήθεν αναπόδραστους "πολιτισμικούς παράγοντες". Ωστόσο αυτήν ακριβώς την ελευθερία μας, νομίζω ότι την καταλαβαίνουμε πολύ καλύτερα διαβάζοντας κριτικά τον Μπροντέλ. Είναι κι αυτό ένα σημάδι του μεγαλείου του, ότι το έργο που μας άφησε, κορύφωση ενός τρόπου ιστορικής γραφής διαποτισμένου από τον Διαφωτισμό, ωθεί τη σκέψη μας προς κατευθύνσεις εντελώς διαφορετικές από εκείνες που φανταζόταν ο ίδιος. Και δεν παύει ποτέ να συναρπάζει.