Σινεμά… Η Οδύσσεια

(της Δήμητρας Μήττα και του Κωνσταντίνου Βακουφτσή)

Εισαγωγικό σημείωμα

Οι μαθητές που διδάσκονται την Οδύσσεια είναι παιδιά ηλικίας 12-13 χρονών. Έχουν μόλις αφήσει το Δημοτικό Σχολείο και έρχονται στο Γυμνάσιο με κατακτημένα πολλά επεισόδια του έπους και την ιστορία/μύθο συνολικά — την αρχή, τη μέση, το τέλος/έκβαση. Στο Γυμνάσιο, από τις πρώτες μέρες, έρχονται σε επαφή με τη μετάφραση του κειμένου και με έναν λόγο που δεν είναι, μόνο και απλώς, αδρά περιγραφικός γεγονότων. Ο ποιητικός λόγος «απομυθοποιεί» την Οδύσσεια ως αφήγηση περιπετειών και την καθιστά, κάποιες φορές και σε ορισμένους μαθητές, ένα ακόμη κείμενο-μάθημα.

Ωστόσο, σταδιακά, οι επαναλήψεις, οι λογοτυπικές φράσεις, οι παρομοιώσεις, οι εικόνες, η συγκριτική παράθεση θαλάσσιων και αγροτικών σκηνών, συμβάλλουν, με βάση και τις εμπειρίες των μαθητών, στην εξ-οικείωσή τους με το κείμενο. Ο λόγος, επαναλαμβανόμενος, καθίσταται οικείος, όχημα αναγνώρισης και διείσδυσης σε λεπτότερα νοήματα και συναισθήματα.

Κάποια στιγμή, η Οδύσσεια τελειώνει και, τελειώνοντας, πρέπει να γίνει η ανακεφαλαίωση. Για αυτό το στάδιο συλλέξαμε εικόνες, πάνω από διακόσιες, από έργα των τεχνών με θέματα από το έπος. Πρόκειται για έργα διαφόρων εποχών, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, τα οποία πλαισιώσαμε με το αντίστοιχο κείμενο από την Οδύσσεια σε διάφορες μεταφράσεις. Άλλοτε, χρησιμοποιήσαμε τη σχολική μετάφραση του Δ.Ν. Μαρωνίτη, κυρίως για τις ενότητες εκείνες που διδάσκονται αναλυτικά, άλλοτε τις υπόλοιπες γνωστές μεταφράσεις, του Ζ. Σίδερη, του Α. Εφταλιώτη, των Ν. Καζαντζάκη - Ι.Θ. Κακριδή.

Οι εικόνες τοποθετήθηκαν με βάση τους άξονες: χώρος, χρόνος, γεγονότα, δηλαδή ανά περιπέτεια με βάση τη χρονική σειρά τέλεσής τους από τη στιγμή που ο Οδυσσέας έφυγε από την Τροία μέχρι τη στιγμή που έφτασε στην Ιθάκη. Από περιπέτεια σε περιπέτεια και από χάρτη σε χάρτη, ο μαθητής παρακολουθεί και γεωγραφικά την πορεία του πολυμήχανου Οδυσσέα στα όρια του τότε γνωστού κόσμου, και με την υπέρβασή τους στη Νέκυια. Για τον σκοπό αυτό προστέθηκαν δορυφορικές και άλλες φωτογραφίες, καθώς και σκίτσα. Επομένως, σε κάθε ενότητα (σε κάθε περιπέτεια) εμφανίζονται κείμενο, χάρτης, εικόνες από τον χώρο των εικαστικών τεχνών και αποτυπώνονται τοπωνύμια, όρια, γεγονότα, διαδρομές.

Με την παράθεση των εικόνων αυτών δεν προτείνουμε καμιά συγκεκριμένη διδακτική πρόταση ή κάποιο διδακτικό σενάριο. Ο δάσκαλος είναι ελεύθερος να επιλέξει τι θα δείξει και τι θα κάνει με τους μαθητές τους, πού θα δώσει έμφαση. Εμείς από την πλευρά μας επιμείναμε στη γεωγραφία της Οδύσσειας — αυτήν θελήσαμε να αναδείξουμε. Ωστόσο, οι εικόνες αυτές μπορούν να αξιοποιηθούν με διάφορους τρόπους, σε διάφορα μαθήματα και για διάφορα ζητήματα. Οι μαθητές μπορεί να περιγράψουν, να αφηγηθούν, να συγκρίνουν μεταφράσεις, να παρατηρήσουν έργα διαφόρων εποχών για το ίδιο θέμα, να συνειδητοποιήσουν την επιβίωση του αρχαιοελληνικού κόσμου στις τέχνες.

Παραμένει, βέβαια, το ερώτημα: Είναι θεμιτή η προσέγγιση της Οδύσσειας μέσα από τα έργα τέχνης, τα οποία όχι μόνο δεν παρήχθησαν την εποχή της σύνθεσης του έπους αλλά πολλές φορές είναι πολύ μεταγενέστερα, μέχρι και τη σημερινή εποχή; Κάθε έργο τέχνης, έστω και αν ο καλλιτέχνης αντλεί την έμπνευσή του από ένα άλλο, στην συγκεκριμένη περίπτωση την Οδύσσεια, στην ουσία δημιουργεί κάτι νέο. Άλλοτε στις προθέσεις του είναι να ερμηνεύσει το κείμενο, άλλοτε πάλι να το χρησιμοποιήσει ως αφορμή και πρόσχημα για να προβάλει στο δικό του έργο στοιχεία της δικής του εποχής και προσωπικότητας. Για παράδειγμα, ο Frederic Leighton στον πίνακά του με τίτλο Ναυσικά (1870), μοιάζει να είχε κατά νου τους στίχους του ποιητή «η Ναυσικά, με τα θεόσταλτά της κάλλη, / στάθηκε πλάι στον παραστάτη της καλοδουλεμένης στέγης / κι έμεινε εκεί να τον θαυμάζει, το βλέμμα προσηλώνοντας / στον Οδυσσέα» (στ. 553-6, μετ. Δ.Ν. Μαρωνίτης) — σε παραστάτη την έβαλε ο καλλιτέχνης να ακουμπά. Πώς όμως ήταν τα «θεόσταλτά της κάλλη»; Αυτό ήταν επιλογή του ζωγράφου με βάση τα πρότυπα, τις αξίες, τα ιδανικά της εποχής για την ιδανική ομορφιά ενός νέου, ανύπανδρου αλλά σε ηλικία και με επιθυμία γάμου κοριτσιού. Και με τα εικαστικά συμβαίνει ό,τι και στο θέατρο: ο σκηνοθέτης άλλοτε θεωρείται διαμεσολαβητής και άλλοτε εκ νέου δημιουργός, πολλές φορές αυθαιρετώντας απέναντι στο κείμενο, το οποίο, ωστόσο, παραμένει εκεί, προκλητικά παρόν με τον πλούτο και την πολυσημία του για ερμηνείες, παρερμηνείες, μεταφράσεις, προεκτάσεις, αφορμή και πρόσχημα για περαιτέρω δημιουργία. Πάντως, η συγκέντρωση του εικαστικού υλικού είναι μια καλή αφορμή για να συζητηθεί ποια επεισόδια της Οδύσσειας αξιοποιήθηκαν εικαστικά, ποια λιγότερο και ποια καθόλου. Για παράδειγμα, το επεισόδιο με τους Κίκονες, οι Λωτοφάγοι, η Χάρυβδη ήδη από την αρχαιότητα δεν κινητοποιούν τους εικαστικούς καλλιτέχνες. Γιατί άραγε; Αντίθετα, η περιπέτεια των ανδρών στο παλάτι της Κίρκης και ο Πολύφημος προκάλεσαν. Φυσικά, η αναζήτηση των αιτίων αποτελεί για κάθε εποχή διαφορετικό κεφάλαιο.

Σε τελευταία ανάλυση, ας μη ζητήσουμε τίποτε από τους μαθητές μας. Και η απλή απόλαυση των εικόνων έστω και μόνο για ψυχαγωγία, με την τρέχουσα, σημερινή σημασία του όρου, αποτελεί αναγκαίο στοιχείο στην εκπαίδευση.

Το δεύτερο μέρος της συγκεντρωτικής δουλειάς που παρουσιάζουμε (με την έννοια της συγκέντρωσης ενός υλικού), και το οποίο ονομάσαμε «Η Οδύσσεια μετά την Οδύσσεια», έχει διαθεματικές προεκτάσεις, καθώς, εκτός από την Οδύσσεια, εμπλέκονται, και άλλα γνωστικά αντικείμενα, όπως η Ιστορία, η Πληροφορική, η Νεοελληνική Γλώσσα, η Γεωγραφία, τα Καλλιτεχνικά, η Μουσική. Όλα αυτά συνάδουν με το Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών (Δ.Ε.Π.Π.Σ.) και το Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών (Α.Π.Σ.), καθώς οι μαθητές, αν μη τι άλλο, «ξεναγούνται».σε πηγές ηλεκτρονικές, πολλές φορές πολύ γνωστές (όπως το youtube), ωστόσο και με δυνατότητες που σχετίζονται με τη μαθησιακή διαδικασία.

Το σημαντικό είναι μέσα από αυτές τις πηγές οι μαθητές να συνειδητοποιήσουν έμπρακτα την παγκοσμιοποιημένη διάσταση του αρχαιοελληνικού πολιτισμού. Φυσικά, με κατάλληλα σενάρια οι μαθητές μπορούν να εξοικειωθούν με τις Νέες Τεχνολογίες και την αξιοποίησή τους στη μαθησιακή διαδικασία, να αναπτύξουν δεξιότητες νέου γραμματισμού, καθώς ένα τέτοιο υλικό παρέχει τη δυνατότητα ελεύθερης εξερεύνησης με καθορισμένο πλαίσιο.