«Επτά μεταφραστικά διλήμματα» (σ. 9-11)
1. Έχω την εντύπωση ότι το δίλημμα "φιλολογική ή λογοτεχνική μετάφραση" τραυματίζει κάποτε την ίδια τη φύση της ποιητικής τέχνης· η οποία μάλλον κρύβεται στον πυρήνα της γλώσσας, και ασφαλώς δεν δηλώνεται με τα στολίδια που κρεμάμε στην επιφάνεια της μετάφρασης φιλόλογοι και λογοτέχνες.

2. Μεταφράζοντας την Οδύσσεια δεν έχω διόλου την αίσθηση πως διαθέτω διπλό εξοπλισμό: φιλολογικό και ποιητικό. Θα μπορούσε ίσως κάποιος να νομίσει πως κινούμαι κάπου στη μέση, μεταξύ φιλολογίας και λογοτεχνίας. Μια τέτοια όμως υπόθεση θα καθιστούσε τη μετάφραση αλλήθωρη.

3. Η μετάφραση αυτή μάλλον παρακάμπτει παρά διαπερνά τις συμπληγάδες της φιλολογίας και της λογοτεχνίας· η παρακαμπτήριος προϋποθέτει ότι ίσως υπάρχει κάποιος μονόδρομος, πριν από το δίστρατο της φιλολογικής και της λογοτεχνικής μετάφρασης, που συνεχίζεται και πέραν αυτού — ένα είδος υπόγειας διάβασης.

4. Το σημαντικότερο πρόβλημα στη μετάφραση της Οδύσσειας έχει να κάνει με τη μεταρρύθμιση του πρωτότυπου ρυθμού. Ο ρυθμός του πρωτοτύπου είναι σταθερός και εναλλασσόμενος, δίχως η δεύτερη ιδιότητα να αναιρεί την πρώτη. Ας πούμε ότι η σταθερότητα του ρυθμού επιβάλλεται από τη συνέχεια της επικής αφήγησης· η οποία φαίνεται να κυλά με τον επαναλαμβανόμενο δακτυλικό εξάμετρο, από τον πρώτο ώς τον τελευταίο στίχο του έπους· μοιάζοντας με τεράστιο φίδι που, καθώς πορεύεται κρυμμένο ή φανερό, ποτέ και πουθενά δεν χάνει το σχήμα του. Όμως το φίδι ελίσσεται, και οι ελιγμοί αυτοί παραλλάσσουν τον σταθερό ρυθμό· που αλλού τώρα ευθυγραμμίζεται, αλλού καμπυλώνεται, αλλού η κίνησή του επιβραδύνεται, κάπου επιταχύνεται, προσώρας μπορεί να δίνει την εντύπωση πως αναστέλλεται. Πρόκειται για σύνθετες, αλλά όχι αντιφατικές, ρυθμικές εντολές, σταθερότητας συνάμα και εναλλαγής, που ο μεταφραστής της Οδύσσειας οφείλει συνεχώς να τις ακούει.

5. Αναλόγως σταθερή και εναλλασσόμενη είναι και η θερμοκρασία του αφηγηματικού λόγου. Η θερμική σταθερότητα του πρωτοτύπου ορίζεται από το γεγονός ότι πουθενά η θερμοκρασία δεν κατεβαίνει κάτω από κάποιο όριο· πουθενά δεν ξεπερνά το πάνω της όριο. Συμβαίνει δηλαδή ό,τι λίγο πολύ ξέρουμε για την ανεκτή θερμοκρασία του ανθρωπίνου σώματος. Ανάμεσα όμως στα δύο αυτά όρια υπάρχουν διακυμάνσεις, που δίνουν την αίσθηση άλλοτε της υποθερμίας και άλλοτε του πυρετού. Κι εδώ χρειάζεται ο μεταφραστής να ασκήσει στο έπακρο την αφή του· ψηλαφώντας συνεχώς το πρωτότυπο κείμενο, να μετρά κάθε φορά σωστά τη γενική και ειδική του θερμοκρασία.

6. Όποιος ακούει ή διαβάζει με προσοχή την Οδύσσεια, αναγνωρίζει πως τον χωρίζει τεράστια απόσταση χώρου και χρόνου από τούτο το κείμενο. Παρά ταύτα, οποίος ακούει καλά το μακρινό αυτό κείμενο, έχει την αίσθηση πως το ποίημα ταξιδεύει προς τα μπρος, στέλνοντας σήματα, καθώς πλησιάζει τον δικό μας χώρο και τον δικό μας χρόνο. Ύστερα, σάμπως να ήταν πλανητικό αστέρι, πάλι απομακρύνεται. Στο μεταξύ όμως έχει προλάβει να μας κοιτάξει με παράξενη οικειότητα· κάποτε μοιάζει να χαμογελά με συμπάθεια, κάποτε με ειρωνεία.

7. Όταν ο Οδυσσέας, εξοντωμένος από το τελευταίο του ναυάγιο και παντελώς αγνώριστος και άγνωστος, φτάνει στο παλάτι του Αλκινόου, προσπέφτει στην εστία, ζητώντας φιλοξενία και βοήθεια για το τελικό ταξίδι του νόστου του. Ο Αλκίνοος και η Αρήτη ανταποκρίνονται, και καθίζουν τον ξένο σε πολυτελή θρόνο. Ακολουθεί δείπνο και ύπνος, και την άλλη μέρα σύσταση του ξένου στην αγορά των Φαιάκων: αθλητικοί και μουσικοί αγώνες προς τιμήν του· υπόσχεση των ηγητόρων της Σχερίας και του βασιλικού ζεύγους για δώρα που θα συνοδεύσουν τον άγνωστο στην πατρίδα του. Μόλις το βράδυ της δεύτερης μέρας ο Αλκίνοος, ανήσυχος από τον θρήνο του ξένου, καθώς αυτός ακούει τα τραγούδια του τυφλού Δημοδόκου, θα τον ρωτήσει: ποιος είναι; ποια η πατρίδα του; ποιοι οι δικοί του; γιατί θρηνεί; Και τότε μόνον ο αδιάγνωστος ακόμη Οδυσσέας θα φανερώσει τελετουργικά το όνομα και τον τόπο του· θα ανοίξει τη μακρά του διήγηση, που λέγεται "Μεγάλοι Απόλογοι". Αυτός ο τύπος ξενίας ισχύει για όλες σχεδόν τις ομόθεμες σκηνές της Οδύσσειας, ακόμη και όταν ο προσερχόμενος άγνωστος είναι ασημότερος από τον Οδυσσέα.

Επέμεινα στον τύπο της οδυσσειακής φιλοξενίας, για να υποδηλώσω ότι ως μεταφραστής της Οδύσσειας αισθάνομαι κάποιες καλές στιγμές ΞΕΙΝΟΣ, δηλαδή φιλοξενούμενός της.