«Επιλεγόμενα» (απόσπασμα, σ. 76-78)

Πόσο μεγάλη σημασία έχει για τη νεότερη Ελλάδα η μετάφραση των αρχαίων κλασικών στη γλώσσα μας και πόσες οι δυσκολίες που αντικρίζει ο μεταφραστής γενικά, έχει εξεταστεί πλατιά σε ειδική σχετική μελέτη, δε χρειάζεται λοιπόν να μιλήσουμε εδώ. Στον Επιτάφιο τις μεταφραστικές δυσκολίες τις γεννούν έξω από τις διαφορές που χωρίζουν βασικά τα νέα ελληνικά από τα αρχαία, από το ένα μέρος η μοναδικά δύσκολη γλώσσα του Θουκυδίδη (φράση με πυκνωμένο το νόημα, στρυφνή σύνταξη, ιδιαίτεροι γραμματικοί σχηματισμοί), από το άλλο ο πανηγυρικός τόνος του λόγου, που χρησιμοποιεί και τις αξίες της μορφής όχι λίγο (έχταση, ηχητική, θέση της λέξης). Πολλές από τις δυσκολίες αυτές η μετάφραση δεν μπόρεσε να τις ξεπεράσει είτε γιατί οι εκφραστικές ικανότητες και δυνατότητες της νεοελληνικής μάς μένουν ακόμα άγνωστες, είτε και γιατί η γλώσσα μας πραγματικά δεν μπορεί να εκφράσει ισάξια έναν λόγο τόσο στρυφνό και ποιητικό μαζί, όπως του Θουκυδίδη στον Επιτάφιο - δεν μπορεί ακόμα ή δε θα μπορέσει ποτέ. Να εκφραστούμε τόσο πυκνά, όσο ο Θουκυδίδης, αυτό δε θα γίνει καμιά φορά δυνατό, γιατί μας έχουν λείψει μια για πάντα οι πολλές συνθετικές μορφές της έκφρασης (απαρέμφατα, συχνοί πτωτικοί προσδιορισμοί, μετοχές, μεγάλες περίοδες και άλλα). Σ' αυτό η νεοελληνική απόδοση θα υστερεί πάντα από το αρχαίο πρωτότυπο, όπως άλλωστε υστερεί κάθε μετάφραση, άλλη εδώ, άλλη εκεί.

Η απαραίτητη όμως προϋπόθεση για μια -τέλεια βέβαια όχι, ωστόσο ικανοποιητική μετάφραση των παλιών κλασικών- είναι να προχωρήσουμε στη γνώση της γλώσσας μας, να μάθουμε καλά τι λέγεται, κι' ακόμα τι μπορεί να ειπωθεί, χωρίς βέβαια να παραβιάσουμε τη φύση της, όμως και χωρίς ν' αφήσουμε καμία της δυνατότητα αδοκίμαστη. Βάζω αμέσως πιο κάτω ένα κεφάλαιο από τον Επιτάφιο, όπως το μετάφρασε ο Βηλαράς πριν από εκατό και πάνω χρόνια· η διαφορά από τη σημερινή απόδοση δείχνει πόσο γνωρίσαμε και πόσο δουλέψαμε στο μεταξύ τη γλώσσα μας. Από εδώ κι' εμπρός θα τη γνωρίσουμε πιο καλά και θα τη δουλέψουμε πιο σύντονα· έτσι δε θα χρειαστεί να περάσει ένας αιώνας πάλι - τα παιδιά μας κιόλας, ας ελπίσουμε, θα διαβάσουν τη σημερινή μετάφραση και θα νιώθουν τη φράση της τόσο αδούλευτη, τραχιά και κατώτερη από τη φράση του Θουκυδίδη, όσο τη νιώθουμε εμείς τώρα στην απόδοση του Βηλαρά.